Tarım Kütüphanesi

SÜT İNEKLERİNDE SAĞIM VE SAĞIM TEKNİKLERİ - 2

Süt; buzağılamadan sonra meme içinde oluşup depolanan ve sağılmak suretiyle dışarıya alınan bir maddedir. Süt sığırcılığında amaç fazla miktarda ve kaliteli süt elde edilmesidir. Bu nedenle sütün, memeye zarar vermeden en uygun şekilde sağılması gerekir. Eğer sağım uygun bir şekilde yapılmazsa hem alınan süt miktarı azalır, hem de meme hastalıkları oluşur.

Kaliteli süt elde edebilmek için öncelikle ineğin sağlıklı olması gerekmektedir. Ancak sütün kalitesini; ineğin sağlığı, bakıcı ve sağımcıların sağlığı, süt kovaları, süt kapları, sağım makine ve malzemelerinin temizliği, sağım kurallarına uyma ve sağılan sütün soğutulması gibi birçok faktör etkilemektedir.

Bakıcı, sağımcı ve süt kapları ile uğraşan kişiler sağlık yönünden yılda 2 kez kontrolden geçmelidirler. Sağımda kullanılan kova, sağım makineleri ve güğümler her sağımdan sonra ilaçlı su ile temizlenmelidir. Sağımdan sonra ahırın kokusunun süte geçmemesi için sütün en kısa sürede ahırdan çıkartılmasına dikkat edilmelidir. Sağıldığı anda 37 ºC olan süt sıcaklığı 1 saat içerisinde +10 ºC’ye, 2 saat içerisinde +4 ºC’ye düşürülerek mikropların üremesi önlenmelidir.

9.1. SÜTÜN SAĞIMI

Sütün indirilmesi sinirsel ve hormonal bir reflekstir. Memenin yıkanıp temizlenmesi, meme başlarına yapılan masaj, buzağının sağım yerinde oluşu, sağım kovasının veya sağım makinesinin sesi gibi faktörlerle meme uyarılarak sütün indirilmesi sağlanır.

İneğe yapılacak kötü muamele, gürültü  gibi olumsuz çevre faktörleri sütün indirilmesini engelleyebilir. Bu olay ineğin sütünü çekmesi olarak isimlendirilir.

Uyarım yapıldıktan hemen sonra sağım başlatılmalı ve 6-7 dakika içinde de tamamlanmalıdır. Daha uzun süren sağımlarda sütün tamamı alınamaz ve memede kalan süt memede hastalık oluşumuna neden olur.

Süt inekleri genel olarak 12 saat aralıklarla günde 2 kez sağılırlar. Sağıma başlamadan önce yapılması gerekli işler şunlardır.

1-Hayvan barınaklarının süpürülmesi, temizlenmesi, yıkanması ve dezenfekte edilmesi sağımdan çok önce yapılmalıdır.

2-Meme uygun şekilde uyarılarak sütün indirilmesi sağlanmalıdır. Bu uyarı; memenin yıkanıp kurulanması, sağımcının sesi, sağım makinesinin sesi, ineğin önüne yem konulması şeklinde olabilir.

3-Sağımcıların elleri, lastik çizmeleri, sağım tulumları ve sağım malzemeleri temiz olmalıdır.

4-İneğin memesi ve meme başları antiseptikli ılık su ile yıkanmalıdır. Memelerin dezenfeksiyonunda kullanılan dezenfektanlar; sütte istenmeyen koku, renk ve lezzet bırakmayan türden, ucuz ve etkili olanlardan seçilmelidir. Meme ve el temizliğinde toz, krem ve deterjanlar kesinlikle kullanılmamalıdır. Yıkamadan sonra memeler temiz bir bez veya kağıt havlu ile kurulanmalıdır. Sağım sırasında memeler tamamen kuru olmalıdır. Islak memeler sağım sırasında memenin soğumasına sebep olur ve sütün indirilmesini durdurur.

5-Sağımın başında her bir meme başından biraz süt bir kaba sağılmalı, sütte bir bozukluk olup olmadığı kontrol edilmelidir.

Sütün sağılması el ile ve makine ile sağım olmak üzere 2 şekilde yapılmaktadır.

9.2. EL İLE SAĞIM

Ülkemizde en yaygın sağım şekli el ile sağımdır. özellikle küçük işletmelerde ve bir kaç hayvanı bulunan evlerde el ile sağım yapılmaktadır.

9.2.1. EL İLE SAĞIM YöNTEMLERİ

El ile sağımda; iki parmak arasında sağım,  baş parmağı bükerek sağım ve avuç içi ile sağım gibi farklı yöntemler kullanılmaktadır.

İki parmak arasında sağımda meme başı  baş ve işaret parmakları arasında sıkıştırılarak sıvazlanır. Baş parmağı bükerek sağımda ise meme, bükülmüş baş parmak ile geri kalan dört parmak arasına sıkıştırılır. Daha sonra sabit tutulan baş parmağın üzerine diğer parmakların açılıp kapanmaları ile sağım gerçekleştirilir. Bu şekilde sağım kolay ve pratiktir ancak her iki sağım yönteminde de meme dokusuna zarar verildiği unutulmamalıdır.

Resim 9.1.Elle sağım yapılması

El ile sağımda en uygun yöntem avuç içi ile sağımdır. Avuç içi ile sağımda meme başı avuç içine alınıp, baş parmak diğer parmakların üzerine gelecek şekilde kapatılır ve sıkılır. Bu yöntemde baş ve işaret parmağı ile meme başı dip kısmından sıkılarak süt meme başına hapsedilir. Sonra diğer parmaklar birbiri ardına avuç içine doğru kapatılarak meme başına basınç yapılır ve böylece meme başına hapsedilmiş sütün meme başından çıkarılması sağlanır. Daha sonra baş ve işaret parmağı gevşetilerek meme başı kanalına süt dolması sağlanır ve bu işlemlerin ard arda yapılması ile sağım devam eder.

Resim 9.2.El ile sağım usulleri

Sağım tamamlandıktan sonra memeye yeniden masaj yapılarak süt bezleri tekrar uyarılır ve tekrar sağım yapılarak memedeki sütün tamamının alınması sağlanır. Böylece memede hastalık oluşumu önlenir.

9.2.2. EL İLE SAĞIMDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR

El ile sağım yapacak kişilerin tırnaklarının kısa olmasına ve sağım öncesinde ellerinin sabunla yıkanmasına, kıyafetlerinin temiz olmasına dikkat edilmelidir. İneğin memesi ve meme başları ılık su ile yıkanmalı, sonra temiz bir bez ile kurulanmalıdır.

Sütün sağılacağı kovaların temiz olmasına özen gösterilmeli, kovaların üstleri örtülerek süt içerisine dışkı ve sinek düşmemesine  dikkat edilmelidir.

El ile sağımda sağıma başlamadan önce her bir meme başından bir miktar süt siyah bir kabın içine sağılarak sütün rengi ve kıvamı incelenmelidir. Sütte renk ve kıvam değişiklikleri saptandığında bu süt diğer sütler ile karıştırılmamalı ve hayvan tedavi altına alınmalıdır.

Resim 9.3. Sütün kontrol edilmesi

El ile  sağıma ön memelerden başlanması, sonra arka memelerin sağılması daha pratiktir. Sağımda, önce düvelerin ve sağlam ineklerin, sonra görerek iyileşmiş ineklerin, daha sonra halen tedavi gören ineklerin ve en son hasta ineklerin sağılmasına özen gösterilmelidir. Mastitisli hayvanların sağımının en son yapılması diğer hayvanlara hastalığın bulaşmaması açısından önemlidir.

El ile sağımda meme başları çok yukarıdan tutulursa, meme başında biriken süt baloncuk oluşturarak zamanla meme başında daralma ve kalınlaşmalara yol açar. Meme başının alt kısmından çekiştirilerek yapılan sağım meme başı kanalının iç zarını zedeler. Ayrıca iki parmak arasında ve başparmağın bükülmesi ile  yapılan sağımlarda meme başında yaralanmalara neden olmaktadır. El ile sağımlarda memede bulunan sütün tamamı sağılamaz ve memede bir miktar süt kalarak mikropların üremesi için uygun bir ortam oluşturur. Memede kalan sütler meme hastalıklarına neden olduğundan el ile sağımda sütün tamamen sağılmasına ve memede süt bırakılmamasına dikkat edilmelidir.

Resim 9.4. Memelerin kurulanması

9.3. MAKİNE İLE SAĞIM

Makine ile sağım büyük işletmelerde kısa sürede sütün tamamının sağılmasını sağlayarak zamandan ve iş gücünden tasarruf etmek amacıyla uygulanan bir yöntemdir. Makine ile sağımda daha fazla ve daha sağlıklı süt elde edilir.

Makine ile sağımda; uygun teknik özelliklere sahip makineyi doğru kullanarak, hayvanın sağlığına zarar vermeden, artık süt bırakmadan ve uygun sürede sağarak sağımda başarı sağlanabilir. Etkin bir sağım yapılabilmesi için uygun teknik özelliklere sahip bir sağım makinesine sahip olmak ve bu makineyi doğru bir şekilde kullanmak gerekmektedir. Sağım makineleri çalışma esnasında canlı organizma ile doğrudan temas etmektedir ve her gün, günde en az iki kez kullanılmaktadırlar. Bu nedenle bu makineler belirli zaman aralıklarında kontrol edilmeli ve bakımları yapılmalıdır. Makineler her sağımda sonra temizlenmeli, teknik olarak uygun performansta olmalarına dikkat edilmelidir.

Makine ile sağımda buzağının memeyi emmesine benzer şekilde vakum uygulanarak sütün dışarıya alınması sağlanır.

Sağım makinesi; vakum pompası ve motoru, vakum hortumları, pulzatör, sağım başlıkları ve sütün toplandığı güğümler olmak üzere beş kısımdan oluşur.

Vakum pompası buzağının emme hareketine benzer etki yaparken pulzatör kısmı buzağının dili ile yaptığı masaj etkisini sağlar ve böylece sütün dışarı alınması gerçekleştirilir. Çalışma prensipleri aynı olmakla birlikte farklı tip ve kapasitede sağım makineleri bulunmaktadır.

9.3.1.Basit sistem sağım makineleri: Bu tip makineler elektrik motoru ile çalışırlar. Elde edilen süt güğümde toplanır. İnek sayısı az olan işletmelerde kullanılır.

9.3.2.Vakum Hatlı Sağım Makineleri: Bu sitemde vakum pompası ahır dışında fakat, vakum hattı ahır içinde döşenmiştir. Süt toplama güğümü ve sağım başlıkları ise hareketli bir kasaya yerleştirilmiştir. Orta büyüklükteki işletmeler için önerilecek bir sistemdir.

9.3.3.Boru Hatlı Sağım Sistemi: Burada süt ahır içine vakum hattı gibi döşenmiş süt toplama hattı vasıtasıyla alınır. Orta ve büyük işletmelerce kullanılır.

Resim 9.5. Basit sistem sağım makinesi

9.3.4.Sabit Sağım Sistemleri: Daha çok büyük işletmelerde kullanılan bu sistem işletme içerisinde sağım hane olarak adlandırılan ayrı bir yere kurulur. Sağım zamanı inekler bu alana getirilir ve sağılır. Sağım esnasında ineklere yem verme imkanı da sağlayan bu sistemde aynı anda çok sayıda (8-12-16 gibi) inek sağılabilir ve elde edilen süt, süt toplama hattı aracılığı ile süt tankına alınır.

Makine ile sağımda da sağıma başlamadan önce her bir meme başından bir miktar süt siyah bir kabın içine alınarak rengi ve kıvamı incelenmelidir. Sütte renk ve kıvam değişiklikleri görüldüğünde bu süt diğer sütler ile karıştırılmamalı ve hayvan tedavi altına alınmalıdır.

Sağım başlıkları takılmadan önce sağım makinesi çalıştırılarak kaçak olup olmadığı kontrol edilmelidir. Sonra meme ve meme başları ılık antiseptikli suyla temizlenerek hayvan sağıma hazır hale getirilmelidir. Bu işlemler sırasında meme dokusu uyarılarak sütün indirilmesi sağlanır. Daha sonra meme başlarına sağım makinesinin başlıkları takılmalı ve sağımın 6-7 dakika içerisinde bitirilmesine çalışılmalıdır.

El ile sağımda olduğu gibi makine ile sağımda da hayvanların sağım sırasına dikkat edilmeli, önce düveler ve sağlam inekler, sonra tedavi görerek iyileşmiş inekler, daha sonra halen tedavi gören inekler ve en son olarak hasta inekler sağılmalıdır. Sağım başlıkları bir inekten diğerine aktarılırken dezenfektanlı suya batırılmalıdır. Hastalıklı veya körelmiş meme başlıkları kullanılmamalıdır.

Resim 9.6. Modern bir sağım sistemi

Sağım makinelerinde dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri makinenin vakum ayarının doğru yapılmasıdır. Vakum ayarının yüksek olması durumunda sağım tüpleri memelere tırmanır ve meme başı sağım tüpünün içine çekilir. Bu durum hayvanın acı duymasına neden olur ve hayvanın süt indirmesi yavaşlar veya tamamen durur. Pulzasyon çok yavaş olursa meme başındaki kan akımı yavaşlar ve hayvan acı duyar, fazla olursa sütün çıkışı artar, ancak sütün bir kısmı memede kalarak mastitis şekillenmesine neden olabilir. Tüm bu hazırlıklar yapıldıktan sonra meme başlarına başlıkların bükülmeden takılmasına dikkat edilerek sağım başlatılır.

Makinenin sağımı gerçekleştirdiği “asıl sağım” esnasında kısa ve uzun süt hortumlarının duruşu, başlık-meme başı uyumu, başlıklardan hava kaçağının olup olmadığı kontrol edilmelidir. Süt akış miktarı izlenerek “kör sağım”a yol açılmamalı, gerekiyorsa memede süt kalmaması için “son sağım” gerçekleştirilmelidir. Sağım sonuna doğru memeye masaj yapılarak, sütün tamamının sağılması sağlanır. Masaj meme sağlığı için önemli olup, yaklaşık yarım dakika yapılmalıdır.

Sağım sonunda makinelerin temizlenmesinde ılık su ile ön yıkama, deterjan ile yıkama, dezenfekte etme ve durulamadan oluşan dört temel işlem peş peşe uygulanmalıdır. Bu işlemlerde suların sıcaklığı, uygulama süresi, kullanılan dezenfektanlar temizlik başarısını etkilemektedir. Bu uygulamalarda temizlik, el ile veya özel fırçalarla yapılabildiği gibi yarı veya tam otomatik temizleme donanımları ile de yapılabilmektedir. Günlük temizlik ve bakımın yanı sıra makinelerin periyodik bakımları da düzenli olarak yapılmalı eskiyen, yırtılan ve bozulan parçalar aksatılmadan yenilenmelidir. özellikle iç lastik gömlekleri altı ayda bir değiştirilmeli, diğer zamanlarda sodalı su ile kaynatılarak süt taşları nedeniyle yüzeylerinin pürüzlü hale gelmesi önlenmelidir.

Memeden sağılan çiğ süt, hayvanda sağlık sorunu olmadığı takdirde temiz olarak kabul edilir. Ancak, sağım makinesinde mikrobik bulaşma olmasa dahi işleninceye kadar geçen sürede muhafaza koşullarına bağlı olarak bakteri sayısı artmaktadır. Bu nedenle sağılan sütler en kısa sürede +4 ºC’ye soğutulmalı, çevreden dışkı ve kötü koku bulaşmasını önlemek amacıyla ağzı kapalı kaplarda sağlığa uygun koşullarda muhafaza edilmeli ve böylece mikroorganizmaların üremesi engellenmelidir.

Resim 9.7. Meme başlarının dezenfeksiyonu

Sağım sonunda bir süre açık kalan meme başının mikrop kapmaması için dezenfektanlı suya daldırılması hastalıkların önlenmesi açısından önemlidir. Bu işleme ti-tiping denilmektedir. Sağımdan sonra yemleme yapılmadığı takdirde hayvanlar yatacakları için sağım anında açık kalan meme başı deliğinden mikrop kapma olasılığı artar. Hayvanın yatmaması için sağımdan sonra yemleme yapılmalıdır. Hayvan yem yerken meme başı deliğinin kapanma süresini ayakta geçireceği için hastalık kapma riski azalacaktır. Bu nedenle yemlemenin sağımdan sonra yapılması daha sağlıklıdır.