Tarım Kütüphanesi

NEMATODLAR

Nematodlar genellikle toprakta, suda ve çürümekte olan organik maddelerde yaşarlar. Birçok türleri de bitkilerin çeşitli kısımlarında beslenir ve zararlı olurlar. Bitkilerde beslenen ve zarar yapan bu gibi nematodlara “bitki paraziti nematodlar” adı verilir.

Bitki paraziti nematodlar 0.2-5 mm boylarında ve mikroskobik canlılardır. Bunların bulundukları ortamlardan elde edilmeleri, tanınmaları güç ve yorucu bir iştir. Bu nedenle uzun yıllar bu canlılar üzerinde, böcekler ve diğer hayvansal zararlılara kıyasla daha az çalışma yapılmıştır. Fakat giderek bilim ve tekniğin ilerlemesi ile olanaklar artmış, buna paralel olarak bu zararlılar üzerinde de çalışmalar ilerlemiştir.

Pek çok nematod türünün görünüşü iplik şeklinde olmasına rağmen bazı türlerin dişilerinde, vücut şekli değişiklik göstermektedir. Bazı nematodların ergin dişilerinin vücutları torba, armut, küre veya limon şeklindedir. Ergin erkekler ise solucan benzeri ince uzun ve silindir şeklindedir.

Nematodlar genellikle renksiz ve saydamdırlar. Fakat aldıkları besinlere göre farklı renklerde görülebilirler.

Nematodların ergin öncesi dönemlerine böceklerde de olduğu gibi larva ismi verilir. Larvalar genellikle 4 gömlek değiştirdikten sonra ergin olurlar. Kuraklık ve besinsizlik gibi uygun olmayan koşullarda farklı dönemlerde uyuşuk halde canlılıklarını yıllarca sürdürebilirler. Eğer koşullar bütün yıl uygunsa devamlı çoğalarak zararlarına devam ederler.

Bitki paraziti nematodlar bitkilerdeki beslenme şekillerine göre 3 gruba ayrılırlar:

1. İç parazit nematodlar (Endoparazit nematodlar): Bunlar bitki dokuları içinde gelişmelerini tamamlayan ve genellikle doku içine yumurta bırakan nematodlardır. Çoğu bitki köklerinde yaşadığı gibi bazı türleri konukçu bitkilerin sap, gövde, yaprak, çiçek ve tohumları içinde yaşar ve beslenirler.

2. Yarı iç parazit nematodlar (Yarı-endoparazit nematodlar): Bu gruba giren nematodlar, başlarını bitkilerin kök ve kökcüklerinin içine sokmak suretiyle beslenirler ve yaşamlarını sürdürürler. Vücutları kök dışında olduğu için yumurtalarını dışarı bırakırlar.

3. Dış parazit nematodlar (Ektoparazit nematodlar): Bu gruba giren nematodlar başlarını bitkilerin kök ve kökçüklerinin içine sokmadan sadece iğne benzeri bir yapıda olan “stylet” lerini bitki köküne sokarak beslenirler ve yaşamlarını sürdürürler. Vücutları kök dışında olduğu için yumurtalarını dışarı bırakırlar.

Bu gruplardaki nematodlar gelişmelerinin herhangi bir döneminde kendilerini bitkiye sabitledikleri gibi (kalıcı nematodlar) bazen bitkiyi terk etmektedirler (göç edici nematodlar).

Toprağın yapısı ve nem durumunun nematodlar üzerinde etkisi fazladır. Toprak yüzeyi kuru olduğu zaman aşağıya ve yüzeydeki nem uygun şartlara döndüğü zaman tekrar yukarıya doğru hareket ederler. Konukçu bitkilerin, kök sisteminin derinliğine bağlı olarak 3-6 m’ye indikleri görülebilse de nematodların en yoğun oldukları toprak derinliği 10-30 cm dir. Nematodlar aliviyonlu ve kumlu toprakları çok severler. Toprağın nemli olması nematodların faaliyetini arttırmaktadır. Bu nedenle toprak neminin çok değiştiği yüzeyden itibaren 5 cm kadar olan derinlikdeki topraklarda nematodlara çok az rastlanır veya hiç rastlanmaz.

Nematodlar toprakta çok ağır hareket ederler. Uygun koşullarda yılda birçok döl vermelerine rağmen bulundukları yerde kendi hareketleri ile yayılmaları çok kısa mesafelerde olur. Nematodların büyük bir çoğunluğu kendi hareketleri ile toprakta yılda azami 1 m yol alırlar. Bu nedenle nematodla bulaşık yerler arazide yer yer belirtiler şeklinde kendini belli eder.

Nematodların yayılma şekilleri

1. Yağmur ve sulama suları ile,

2. Rüzgarla,

3. Bulaşık bitki artıkları ile,

4. İnsan ve hayvanların ayaklarına yapışan bulaşık toprak parçaları ile,

5. Toprak işleme aletleri ile,

6. Bulaşık sebze fideleri, meyve fidanları, soğanlı bitkiler ve bitki tohumları ile taşınırlar.

Nematodlar tarafından zarar gören bitkilerde diğer hastalık nedeni mikroorganizmaların (bakteri, fungus ve virus) faaliyetleri kolaylaşır ve çoğunlukla bitkilerde nematod zararı yanında başka bir hastalığa da rastlanır.

Nematodların zararı sonucu bitkide görülebilecek belirtiler

1. Arazinin muhtelif yerlerinde kötü iklim koşulları ve besin yetersizliğinden kaynaklanan belirtilere benzer şekilde ortaya çıkan bodur bitkilerin görülmesi,

2. Çok sayıda dallanma

3. Kısa sürgün,

4. Küçük yapraklılık,

5. Yapraklarda zayıflık,

6. Yapraklarda kloroz gibi renk değişmesi,

7. Meyveli bitkilerde ufak ve seyrek meyve,

8. Kökün koyu renk alması,

9. Kökün iç ve dışında yara ve çürümeler

10. Kökte siğil şeklinde urlar

11 Yan ve emici köklerin kısalması

12. Küt kök oluşumu,

13. Ana kökte incelme, uzama, yay gibi olma

14. Kökte saçaklanma.

Bitki paraziti nematodların konukçuları farklılık göstermektedir. Bazı nematod türlerinin bir veya birkaç konukçusu olmakla birlikte genel olarak bitki paraziti nematod türlerinin konukçu sayıları oldukça fazladır.

Nematodlarla bulaşıklılığın saptanması ancak köklerin ve toprak örneklerinin laboratuvarda analize tabi tutulması sonucu mümkündür.

Nematodlar kesin olarak gözle görüldükten sonra o örnek nematod yönünden bulaşık olarak kabul edilir.

Ülkemizde önemli zararlara neden olan bazı bitki paraziti nematod türleri

1- BUĞDAY GAL NEMATODU (Anguina tritici)

2- ÇELTİK BEYAZ UÇ NEMATODU (Aphelenchoides besseyi)

3- ÇİLEK NEMATODU (Aphelencoides fragariae)

4- HUBUBAT KİST NEMATODLARI (Heterodera avenae grubu)

5- KAMALI NEMATODLAR (Xiphinema spp.)

6- KöK-UR NEMATODLARI (Meloidogyne spp.)

7- MUZLARDA SPİRAL NEMATODU (Helicotylenchus multicinctus)

8- PATATES ÇÜRÜKLÜK NEMATODU (Ditylenchus destructor)

9- PATATES KİST NEMATODLARI (Globodera spp.)

10- SOĞAN SAK NEMATODU (Ditylenchus dipsaci)

11- ŞEKER PANCARI KİST NEMATODU (Heterodera schachtii)

12- TURUNÇGİL NEMATODU (Tylenchulus semipenetrans)

a) Başaklardaki Zararı

(b) galli dane

Resim 73. Buğday gal nematodunun başaklardaki zararı ve galli dane zararı.

Resim 74. Çeltik beyaz uç nematodunun bayrak yapraklardaki zararı.

a) larvası b) ergin dişiler

Resim75. Hububat kist nematodu larva ve ergin dişileri.

a) larva b) ergin dişiler

Resim76. Kök-ur nematodu, larva ve ergin dişileri.

a) şeker pancarında b) kökte c) patates yumrusunda

Resim 77. Kök-ur nematodunun şeker pancarında, kökte ve patates yumrusundaki zararı.

Resim 78. Patates çürüklük nematodunun zararı.

a) ergin dişi b) kök üzerindeki ergin dişiler

Resim 79. Patates kist nematodu ergin dişi ve kök üzerindeki ergin dişiler

Resim 80. Soğan sak nematodunun zararı.

Resim 81. Şeker Pancarı kist   Resim 82. Turunçgil nematodu dişisininnematodu, kökteki ergin dişiler görünüşü

Nematodların Mücadele Şekilleri

1. Kültürel önlemler

özellikle Kök-ur nematodlarının konukçusunun çok olması, sulanabilir alanlarda sebzelerin yetiştirilmesi, bazen bir yıl içinde birden fazla bitkinin üretiminin yapılması nedeniyle kültürel önlemlerin uygulanması pratik ve ekonomik olmamaktadır. Bununla birlikte:

a. Bulaşık bitki artıkları tarlada bırakılmamalıdır.

Hasat zamanı domates, patlıcan ve hıyar gibi nematoda duyarlı bitki köklerinin toprakta bırakılmayıp sökülerek bir yerde toplanıp yakılması veya güneşin ve rüzgarın etkisinde kurumalarının sağlanması nematod sayısının azalmasına yardımcı olan önlemlerdir.

b. Bitkisel üretimde nematodla bulaşık olmayan fide ve fidanların kullanılması gerekir.

c. Temiz tohum kullanılması

özellikle tohumla taşınan nematodlar için, gerekli kültürel önlemlerin alındığı nematodla bulaşık olmayan tarlalarda sertifikalı tohumun kullanılması gerekmektedir. Temiz tohum ya nematodla bulaşık olmayan yerlerden getirilmeli veya bulaşık tohumlar nematoddan temizlenmelidir. Nematodlu tohumun temizlenmesi için birçok yöntem bulunmaktadır.

Buğday gal nematoduna karşı yetiştirici kendi imkanları ile tohumluğu kalburlama sistemiyle kısmen temizleyebilir. Bu kalburlama sistemi ile tohumluk ancak % 75'e kadar galli danelerden temizlenebilir. Delik açıklıkları 3.3 mm olan kalburlarda yalnız çift daneli galler kalmaktadır. Triyör ve selektörlerin sağlam ve galli daneleri ayırabilecek sıklıktaki eleklerinden (3 ve 4 no'lu eleklerde olduğu gibi) geçirilen tohumluk buğdayların içerisindeki galli daneler % 100'e yakın bir oranda temizlenmektedir.

Buğday gal nematoduna karşı tohumluğu temizlemede en uygun metot, tuzlu su eriyiği kullanılarak nematodlu danelerin ayrılmasıdır. Bunun için geniş bir kap veya kazanda % 20'lik tuzlu su eriyiği hazırlanır. İçerisine tohumluk buğdaylar atılır. Elle veya bir başka karıştırıcı kullanılarak karıştırılan tohumlardan nematodlu olanlar daha hafif olduklarından su yüzüne çıkarlar. Üste çıkan galli daneler ile çöp ve samanlar alınır ve imha edilir. Bu muamele azar azar ve fazla karıştırılmadan yapılırsa sonuç daha iyi olmaktadır. Dikkat edilecek husus, galli danelerin fazla su alıp dibe çökmemesi için zaman kaybetmemektir. Geniş kap veya kazanın dibinden alınan tohum, bir süzgü üzerinde temiz suyla iyice yıkandıktan sonra kurutulur ve tohumluk olarak kullanılır.

Buğday gal nematoduna karşı tohumluğu temizlemede sıcak su uygulaması, bulaşık daneler 4-6 saat suda bekletilerek larvaların aktif hale geçmesi sağlanır. Daha sonra 50 °C de 30 dakika, 52 °C’de 20 dakika, 54 °C’de 10 dakika veya 56 °C’de 5 dakika suda bekletilerek nematodların ölmesi sağlanır.

d. Nadas sisteminin uygulanması

Buğday gal nematodu yılda bir nesil vermektedir. Bir yıllık yapılacak tam nadasta, bir yıl önceki ürünle galli danelerden toprağa geçen nematod larvaları tamamen ölmektedir. Yalnız nadas uygulamasında yine bir yıl önceden toprağa dökülen normal danelerin çimlenerek gelişmesini önlemek ve tarlada Graminae familyasından yabancıotların büyüyerek, nematoda tekrar konukçuluk etmemeleri için, ot mücadelesinin de yapılması gereklidir.

Fakat bazı nematodların dayanıklı formları (Patates kist nematodları) boş tarlada 8 yıla kadar canlılıklarını muhafaza etmektedirler.

e. Bitki nöbetinin uygulanması

Buğday gal nematoduna karşı nadas uygulanmayan tarlalarda ise, nematoda dayanıklı bitkiler nöbete sokulmalıdır. örneğin baklagillerden yonca, tırfıl, korunga, nohut, fasulye, mercimek, şeker pancarı, patates, ayçiçeği, soğan, sarmısak, bostan çeşitleri, mısır ve yağlı bitkiler ile bir yıllık bitki nöbeti uygulanarak toprak temizlenebilir.

Patates kist nematodları için bulaşık alanlarda patates, domates ve patlıcan üretimi en az 8 yıl süre ile yapılmamalıdır. Münavebe süresince yabancı otlarla mücadele yapılmalıdır.

Pancar kist nematodu için pancar ekim sahalarında veya bu nematodun konukçusu olan diğer ürünlerde Şeker Pancarı Kist nematodu saptanırsa 8-10 yıl süreyle bitki münavebesi uygulanmalıdır. Münavebe süresince bu nematoda dayanıklı olan buğday, arpa, mısır, sorgum ve yonca gibi bitkiler yetiştirilmelidir.

Hububat kist nematodlarına karşı ise konukçu bitkilerin mevcut olmaması durumunda, Hububat Kist nematodlarının tarladaki yoğunluğu azaldığından; ekim nöbeti uygulanabilir bir mücadele yöntemidir. Graminae dışındaki bitkilerle, örneğin yemlik ve yemeklik baklagillerle 2-3 yıllık bir ekim nöbeti populasyon yoğunluğunu düşürebilmektedir.

f. Geç ekim erken hasat nematod sayısını kısman düşürmektedir.

g. Nematodlara dayanıklı çeşit veya tolerant aşılı fide/fidanların kullanılması

h. Sulama suyunun nematodla bulaşık olmamasına dikkat edilmelidir.

i. Toprak işleme

Ekim veya dikime hazırlık amacıyla yapılan toprak işlemelerinin sıcak ve kurak mevsimde toprağın birkaç defa alt üst edilecek şekilde işlenmesi. Seralarda ise sıcak aylarda ve seranın boş olduğu zamanlarda 15 gün ara ile 30-40 cm derinlikte toprağın en az 2 kere alt üst edilerek işlenmesi nematod sayısını azaltmaktadır.

j. Solarizasyon uygulanmalıdır

40-50 cm derinliğe kadar sulanan toprak, tava geldikten sonra 30-40 cm derinliğe kadar sürülerek, kesekler kırılmalı ve yüzeyi düzeltilmelidir. Damlama sulama sistemi döşendikten sonra toprak 0.025-0.1 mm kalınlığında UV katkılı şeffaf plastik örtü ile düzgünce kapatılmalıdır. Toprak nemini kaybederse örtünün altında bırakılan damla sulama sistemi çalıştırılmalıdır. Solarizasyon uygulamasından sonra toprağın yüzeysel işlenmesi gerektiği için, çilek gibi sırta dikim yapılan bitkilerde solarizasyon uygulamasından önce sırtlar hazırlanmalıdır. Uygulama sıcak yaz aylarında (temmuz–ağustos) 4-8 hafta süreyle yapılmalıdır. Solarizasyonun başarısını artırmak için toprağa organik madde ilave edilmelidir. Solarizasyon + 1kg yaş tavuk gübresi/m2 veya Solarizasyon + 3kg yaş sığır gübresi /m2 uygulamaları solarizasyonun başarısını artıracaktır. Solarizasyon süresi, toprak fumigantları karıştırılarak 4 haftaya kadar indirilebilir.

k. Bulaşık alanlarda kullanılan toprak işleme alet ve makineleri temizlenmeden kullanılmamalıdır. Sera girişlerinde sönmemiş kireç kullanılarak hijyene dikkat edilmelidir.

l. Yumrular uygun depolanmalıdır

özellikle yumrularda zarar oluşturan nematodlar için, yumruların serin ve kuru şartlarda depolanması ile, yumru içinde nematodun üremesi ve diğer yumrulara yayılarak bulaşması önlenir.

2. Fiziksel önlemler

Çeltik beyaz uç nematodu ile bulaşık tohumlara karşı sıcak su uygulaması oldukça başarılı sonuçlar vermektedir. Tohumlar oda sıcaklığındaki suda (20°C) 16-20 saat bekletildikten sonra, 51°C’deki suda 7 dakika tutularak nematod sayısı azaltılabilir. Ayrıca, bulaşık tohumlar ön bekletme yapılmaksızın 55-60°C’deki suda 10-15 dakika tutulabilir. Bu konuda Ege Bölgesi’nde 2000-2001 yıllarında yürütülen bir çalışmada, elektrikli ısıtma düzeneği geliştirilmiş ve bu yöntemle zararlıya karşı % 100 etki elde edilmiştir.

Soğan sak nematodu için bulaşık veya bulaşık olduğundan şüphe edilen arpacıklar, bir kap içinde her gün suyu değiştirilmek suretiyle 2 gün suda bırakılır. Bu esnada arpacıkta bulunan Soğan-sak nematodunun suya geçmesi sağlanır. Sıcak su ile muamele olarak, arpacık ve sarmısak tohumluğu önce 24°C'deki suda 2 saat bırakılarak nematodların aktif hale geçmesi sağlanır. Sonra soğanlar 43,5°C'deki suda 4 saat, sarmısaklar ise 49°C'deki suda 30 dakika tutulur. Bu işlemin daha etkili olmasını sağlamak için 100 lt suya 100 g formalin (% 40'lık formaldehyde) ilave edilmelidir. İşlem sırasında sıcaklığa dikkat edilmelidir. Aksi halde fazla ısı soğanların çimlenme gücünü yok edebileceği gibi, düşük ısı da tohum bünyesindeki nematodların bir kısmının canlı kalmasına neden olur. Sıcak veya soğuk su ile muamele edilen soğan, sarmısak ve arpacıklar ya hemen dikilmeli veya geç dikilecekse iyice kurutulmalıdır.

Özellikle Çilek nematoduna karşı, bulaşık stolon kullanılma zorunluluğu varsa, bunlar dikimden önce 46°C' deki suda 8 saat bekletilmelidir. Bu yöntemin iyi sonuç vermesi için, suyun sıcaklığının ve bekleme süresinin iyi ayarlanması gereklidir.

Bulaşık toprakların buharla sterilizasyonu da başka bir fiziksel yöntemdir. Bu sistemde maliyet unsuru göz önüne alınmalıdır.

3. Yasal önlemler

Birçok nematod iç ve dış karantinaya dahildir. Bu nedenle bulaşık üretim materyallerinin temiz bölgelere taşınarak bulaştırılmasına engel olunmalıdır.

Bulaşık olduğu şüphe edilen alanlardan toprak örneği alma talimatına uygun olarak toprak ve kök örnekleri alınarak ilgili enstitüye gönderilmelidir.

Toprak örneği alınacak alanlarda tek yıllık bitkiler bulunuyorsa; ocaklar halinde kurumaların olduğu yerlerden ve bu yerlere yakın sağlam bitkilerin kökleri civarından toprak örneği alınır. Çok yıllık bitkilerin bulunduğu alanlardan toprak örneği alınırken, sağlıksız gelişme gösteren bitkilerin taç izdüşümleri çevresinden ve ağacın kılcal kökleri civarından örnek alınmasına dikkat edilmelidir.

4. Kimyasal Mücadele

Bazı nematodların kimyasal mücadelesi olmamakla birlikte kimyasal mücadelesi olan nematodlara karşı başarılı olmak için, kültürel önlemlerin iyi alınmış olması gerekir. Uygulamanın bir önceki yıl nematodla ağır bulaşma gösteren yerlerde yapılması ekonomik yönden yararlıdır.

a. Tohum ilaçlamaları

Dünyadaki çalışmalarda nematodlara karşı tohum ilaçlamaları da sıcak su uygulamaları kadar etkili bulunmuştur.

b. Boş saha ilaçlamaları

Özellikle Kök-ur nematodları bitkilerde erken dönemde önemli zararlara neden olurlar. Mücadelelerinde en önemli nokta, ekim dikimden önce nematod sayısının mümkün olduğu kadar düşürülmesidir. Bu amaçla, değişik mücadele yöntemleri birlikte kullanılmalıdır. Ekim dikim öncesi herhangi bir nematisitle boş saha ilaçlaması yapılabilir.

c. Dikimle beraber veya dikim sonrası ilaçlamalar

Kök-ur nematodlarında sebzelerde dikimden birkaç gün önce veya dikimle beraber, fide döneminde nematisit uygulaması yapılmaktadır.

Bunun yanısıra muzda Kök-ur nematodlarına, turunçgilde de Turunçgil nematoduna karşı bitki varken nematisit uygulaması yapılmaktadır.

d. İlaçlama zamanının tespiti

Nematodların ilaçlama zamanının belirlenmesinde nematodun biyolojik dönemi, toprak karakteri, toprağın sıcaklığı ve nem durumu, uygulamada kullanılacak nematisitlerin bitkiye zarar verme (fitotoksisite) durumları ve bitki bünyesinde dolaşabilme özellikleri (sistemik olup olmadıkları) gibi etkenler dikkate alınmalıdır.

Nematodlara karşı ilaçlama, toprak ekim tavında yani tarla kapasitesinde iken, toprak sıcaklığı 15˚C ve üzerinde olduğu zaman yapılır.

e. Kullanılacak alet ve makineler

Granül terkipli ilacın uygulaması el ile (eldivenli) veya bir gübre dağıtma makinesi ile yapılabilir. Sıvı ilaç uygulaması ise süzgeçli kova veya sırt tulumbası ile yapılır. İlaç, uygulama alanına homojen bir şekilde dağıtılır.

f. İlaçlama tekniği

İlaçların uygulanmasından önce toprağın derin (30-40 cm) işlenmiş olması gerekir. Sıvı ilaç tüm parseli sulayabilecek miktarda suya karıştırılarak, süzgeçli kova veya sırt pulverizatörü ile toprağa verilir. Granül ilaçları ise tarlanın büyüklüğüne göre hesaplanarak toprak yüzeyine el veya ilaç dağıtıcısı ile homojen olarak dağıtılır. Uygulamayı takiben ilacın 15-20 cm toprak derinliğine inebilmesi için toprak sürülür ve sulanır. Fümigant etkili preparat uygulanan alan polietilen örtü ile kapatılmalıdır. Belirtilen ilaçların bekletilme süresi sıcak ve kurak mevsimlerde 2 haftaya kadar inebileceği gibi, soğuk ve yağışlı periyodlarda 4 haftaya kadar uzatılabilir.

Sıvı ilaçlar, seralarda damlama sulama düzeneği ile de verilebilmektedir. Sonra ilacın 15-20 cm derine inebilmesi için tırmık geçirilir. Daha sonra fideler dikilerek sulanır (Bitki varken yapılacak ilaç uygulamaları için lütfen Tarım İl veya İlçe Müdürlüklerine başvurunuz).

Bilindiği üzere tarımsal mücadelede ilaçlı mücadele yöntemi en son düşünülmesi gereken bir husustur. İlaçların insan, hayvan ve bitki sağlığına ve ayrıca çevre kirlenmesine olumsuz etkileri vardır. Bitki paraziti nematodlar ile mücadelede, sınırlı da olsa ilaçlı mücadele önerilmekte ve bazı bölgelerimizde geniş çapta uygulanmaktadır. Gaz özelliğinde (fümigant etkili) ve bitki bünyesinde dolaşabilme özelliğindeki (sistemik etkili) nematisitlerin toprakta ve bitkide bıraktıkları kalıntı (rezidü), insan ve çevre sağlığına olumsuz etkiler yapmaktadır. Bu ilaçlar usulüne uygun biçimde kullanılmadıkları zaman bitkilere de zarar vermektedirler (fitotoksiktir). Tarlada ilacı hazırlarken ilacın içme ve kullanma suyuna karışmamasına ayrıca özen gösterilmesi gerekir.

Resim 83. Kök-ur nematoduyla bulaşık alanlarda solarizasyon uygulaması.

Resim 84. Çeltik beyaz uç nematodu ile mücadelede fiziksel önlemler (elektrikli ısıtma düzeneği).