Tarım Kütüphanesi

KOYUNLARIN SAĞIMI

Bir koyundan elde edilen gelirin % 45’i etten, % 15’ i yün ve yapağıdan, geriye kalan % 40’ da süttendir.

Bu derste koyunlardan bol ve kaliteli süt elde etmenin yollarını öğreneceksiniz.

Bu amaç için sizlere sütçü koyun ırklarından söz ediyoruz. Sağımın ne zaman, nerede ve nasıl yapılacağını anlatıyoruz. Sağımcının nasıl olması gerektiğini söylüyoruz. Verimli bir sağımın şartlarını sıralıyoruz.

Dersin sonunda temizlik diyoruz. Süt olurda, temizlik olmazsa o sütten hayır beklenemez.

Kazançlı bir süt üretimi için, sayfayı çeviriyorsunuz.

KOYUN SÜTÜ YAĞLIDIR, LEZZETLİDİR, KIYMETLİDİR.

Peynir ve yoğurt yapımında koyun sütü kullanılırsa, çok güzel olur. Fiyatı da yüksek olur. Çünkü, piyasada koyun sütünden yapılan mamuller çok tutulur. Trakya’da, Batı Anadolu’da koyun sütü kullanıldığı için peynirleri çok meşhurdur.

Fransa’da koyun sütünden ikiyüz çeşit peynir imal edilmekte ve konu ekonomik bakımdan büyük değer taşımaktadır.

Türkiye’de de koyunların süt verimi düşük olmasına karşın, köylü işletmesinin ekonomik yapısında koyun sütü önemli bir destektir.

Süt Verimi Yüksek Koyun Irklarımız ?

Koyunculuğu ileri ülkelerde süt koyunu dışındakiler sağılmayarak sütün tamamı kuzulara emdirilir. Yurdumuzda ise durum böyle olmayıp, koyunlarımızın tümüne yakını sağılır. Yıllık koyun sütü üretimimiz yaklaşık 1 milyon ton civarındadır.

Türkiye’de koyunların tümüne yakını sağılmakla birlikte, bazı yerli ırklarımız süt verimlerinin yüksek olmasıyla tanınırlar.

Bu ırklar Sakız, İvesi, Kıvırcık ve İmroz koyunlarıdır. örneğin yurdumuzdaki koyunlar içerisinde en çok süt veren Sakız koyununun günlük süt verimi 2-2.5 kg’ dır. Laktasyon 6-7 ay kadar sürer ve kuzular sütten kesildikten sonra 150-200 kg süt alınabilir. Bu ırklar iyi bakım ve beslemeyle daha çok süt verebilirler.

Nitekim İvesi koyunlarının süt verimi İsrail’de 400-500 kg düzeyine ulaştırılmıştır. Ancak her ırkın yetiştiği bölgenin şartlarını iyi bilmek ve bulunduğumuz bölgenin şartlarının uygun olmaması halinde ırkın kendisinden beklenen verimi vermeyeceğini unutmamak gerekir.

Resim 25: Koyun ve kuzusu

Sağım dönemi ve süresi

Sağım dönemi yada süresi bölgelere ve yetiştirilen ırkın tipine göre ayrım gösterir. Bu süre 2-4 ay arasında değişir. Batı Anadolu ve Trakya’da koyun ırkları, Orta Anadolu ve Doğu Anadolu koyun ırklarına göre daha uzun sağılırlar. İvesi ve Sakız koyunlarında ve yeni sütçü tiplerde sağım süresi, diğer koyun ırklarına göre daha uzundur.

Yurdumuzda kuzular doğumdan sonra yaklaşık 2-2.5 ay kadar analarını emerler. Daha sonra analarından ayrılır ve koyunlar sağılmaya başlanır. Bazı yetiştiriciler daha çok süt almak için, kuzuları erkenden sütten keserler. Sütten kesilen kuzular doğrudan mezbahaya gider. Daha yeterince gelişmemiş bu hayvanlardan alınan et de yetersiz olur. Daha çok süt alalım derken, binlerce ton et kaybına yol açarız. Kesimden önce iyi bir besi yapılabilirse hem sütten, hem de etten kazanılmış olur.

SAĞIM

Yurdumuzda koyun sürülerinin büyük bir kısmı küçük sürüler halinde bulundurulur. Bu nedenle sağım, doğal olarak el ile yapılır. Koyunların sağım işlemi zor değildir, fakat önemli bir işgücüne gereksinme gösterir. Sağım açıkta yapılıyorsa, bir sağımcı ile bir de koyunu tutan insan gerekir. Aynı kişi iki koyunu birden de tutabilir.

Büyük koyun sürülerinde makine ile sağım yapılabilir. Böylece iş gücü azalır. Sağlıklı ve temiz süt elde edilir. Ülkemizde Ege Ziraat Fakültesi’nde ve Tahirova Tarım İşletmesi’nde makineli koyun sağımı yapılmaktadır.

EL İLE SAĞIM

El ile sağımın çeşitli şekilleri vardır.

Merada sağım: Orta Anadolu ve Güney Anadolu’daki yöreler ile göçer koyunculuğun uygulandığı yerlerde koyunlar genellikle merada sağılırlar. Bu durumda koyunlar, bir hat boyunca özel bir urgan ile yüzleri birbirine bakacak şekilde çabuk çözülen düğümler yapılarak bağlanır. Böylece koyunları ayrıca tutmaya gerek kalmaz.

Yünden örülmüş bağlama urganına koşan denir. Yöntem ise koşan koşma yöntemi olarak adlandırılır. Ortalama, 50-60 sağmal koyundan bir koşan yapılır. Bu yöntemde her defasında koyunlar iki kez sağılır. Buna halk arasında ikileme denir. Ancak laktasyon sonunda tek sağım yeterlidir.

Ağılda sağım: Koyun sağımında en uygun olanı, ağıl içinde sağım için uygun ayrı bir bölmenin ayrılmasıdır. Bu şekilde süt verimi denetimlerinin yapılması kolaylaşır. Koyunların sağlık denetimleri ve sağılan sütün hijyenik koşullarda toplanması sağlanabilir. Bölmelerde koyunlar sıkıştırılmadan sıralanmalıdır. Sağım bölmesi yeterli büyüklükte ve genellikle sağımcının hareket ettiği yerden yukarı olmalıdır. Sağım sırasında koyunlar değişik biçimlerde ve daha çok boyunlarından bağlanır.

Resim 26: El ile sağım

Kotrada sağım: Koyunlar ‘Kotra’ adı verilen ve oldukça kullanışlı özel bölümler içinde de elle sağılabilir. Bu tip sağım duraklarında çitlerin yüksekliği 100-105 cm olabilir. Sağım direğinin ön genişliği 30-35 cm, arka genişliği ise 50-55 cm olmalıdır. Kotralardaki bölme sayısı kullanılan sağımcı sayısına bağlıdır. Sağımcı oturur, yanındaki kapıcıktan bir koyun geçip gelir, sağımcı tutup sağar. Sonra öteki koyun, sonra öteki... Bütün koyunlar ard arda delikten geçip, sağılırlar. önce biraz zor gibi görünse de, hayvanlar zamanla buna alışır. Peş peşe gelirler. Hele kotralar, kuzey rüzgarları koyunların yüzüne gelecek şekilde yapılırsa, düzenli ve çabuk olur.

Resim 27: Kotrada sağım

MAKİNE İLE SAĞIM

Makineli sağım 100 koyundan daha küçük sürüler için uygun değildir. Makineli sağım için koyunların yüksek süt vermesi ve uzun bir laktasyon dönemine sahip olmaları gerekir. Sağımcı maliyetinin artması ve bulunma zorluğu yurdumuzda giderek artan bir sorundur. Gelecekte bu nedenle de büyük sürülerin el ile sağımında azalma olacaktır. Bu durum makineyle sağılan sürülerin sayısını artıracaktır.

Dört tip Makineli sağım sistemi vardır. Bunlar;

1-Koyunların geçeceği durak sisteminde hareketli sağım kovalarının kullanılması.

2-Sağım ünitesi sistemi: Bunlar inek sağım makinelerine benzer merkezi sistemli sağım üniteleridir. Sağımcılar ya tek ya da çift kanala sıralanmış koyunlar arasında çukurda durur. Koyunlar boyunduruklarla bağlanır. Her iki koyun arasında bir sağım ünitesi vardır. Koyunlar çift çift sağılır. Süt borularla toplama tankına geçer. Kanaldaki koyunlar hepsi sağıldığında toplu olarak salınır. Boyunduruklar sabitleştirilmiştir. Koyunlar boyunduruğa yalnız bir ucundan girebilirler ve doldururlar.

3-Ayrı boyunduruk sistemli sağım ünitesi sistemi: Boyunduruk sisteminin ayrı olması dışında bir önceki sağım ünitesi sisteminin hemen hemen aynısıdır. Boyunduruklar tekerlekler üzerinde geriye ve ileriye doğru hareket eder.

4-Döner tabanlı (Karuzel) sağım ünitesi sistemi: Bu sağım sisteminde koyun bant sistemine göre çalışan bir dairesel zemin üzerinde hareket ederken sağılır. Sağımcı ortada ayakta durur.

Resim 28: Ağılda sağım en uygundur.

Makineli koyun sağımında, inek sağımından ayrı olarak makine ile sağımdan sonra elle ek bir sağım yapılması zorunluluğu vardır. Koyun, makine ile toplam pazarlanabilen sütün %80-85’ ini verebilmektedir. Ancak elle son sağım yapıldığında sütün tamamını almak mümkün olmaktadır.

Sağım nerede yapılırsa yapılsın , sağım yerleri kuru, havadar ve temiz olmalıdır. Her sağımdan sonra temizlik yapılmalıdır.

SAĞIM İÇİN ALTI öĞÜT!

Sağımdan maksat bol süt almak, temiz süt almaktır. Bunun için, bazı şeylere dikkat etmek gerekir. Acaba bütün yetiştiriciler şunları biliyor mu?

• Meradan dönen hayvan hemen sağıma alınmaz. Bir saat kadar dinlendirilir.

• Sağımda hayvanlara sert muamele yapılmaz. Yünlerinden tutulup çekilmez, kaldırılmaz.

• Günde iki sağım yapıldığında, sabah ve akşam sağımları arası, en az 10 saat olmalıdır.

• Soğuk ve kırağılı günlerde sabah sağımı daha geç yapılır. Sıcak günlerde ise, daha erken sağılır.

• Uzak meradaki hayvan sağım için uzun uzun yürütülmez. Olduğu yerde sağılır.

• Sağım en kısa sürede bitirilir. Hayvanların merada kalmak için süresi artar.

SAĞIM NASIL YAPILMALIDIR?

Elle sağım uzun zaman gerektirir. Alışmış usta bir sağımcı 2-2.5 saatlik bir süre içerisinde 100 koyun sağabilir.

Bazı koyun ırklarında, memenin sağım için yeterli özelliklere sahip olmamaları elle meme üzerine daha fazla basınç kullanılmasına neden olur. Eğer koyunlar küçük memeli ve kısa meme başına sahipse, iki ya da üç parmakla sağım daha da güçleşir. Bazen bilinçsiz yapılan elle sağım meme üzerinde yaraya neden olur. Böylece koyunlarda mastitis için ortam oluşur.

Sağımcı koyunun ya arkasında, yada yanında oturarak sağım yapar. Rahat bir sağım koyunun arkasından gerçekleştirilir. Tabureye oturan sağımcı ayakları arasına sağım kovasını sıkıştırmalı ve kovaya süzgeç takmalıdır. Yandan sağım daha zordur ancak, sağılan süt temiz olur.

Süt salgısını uyarmak için, sağım öncesi 5-10 saniye süreyle memeye masaj uygulanır. Bunun için sol elle meme önden karına, sağ elle de arkadan kuyruğa doğru yumuşak hareketlerle sıvazlanır. Daha sonra meme başı önce baş parmak ile işaret parmağı arasına alınarak meme başındaki sütün meme haznesine kaçması önlenir, sonra sırasıyla diğer parmaklar sıkıştırılarak bu sütün meme başını terketmesi sağlanır. Daha sonra meme başı tamamen serbest bırakılarak tekrar süt ile dolması sağlanır. Bu sırada aynı işlem diğer el ile öteki meme başına uygulanmaktadır. İşlemin ritmik olarak uygulanmasına, meme başlarının birisinden süt alınırken diğer meme başının serbest bırakılmasına özen gösterilmelidir.

Sağımın sonunda, elin tersi ile memeye birkaç kez yavaşça tokat atılarak son süt damlalarının salgılanması sağlanmalıdır. Tokatlama, sağılan hayvan üzerinde kuzu veya oğlakların analarını emerlerken zaman zaman memeyi alınları ile dürtmelerine benzer bir etki yaparak son sütün salgılanmasını sağlamaktadır.

Memede bulunan son süt damlalarının sağımı; meme başı, baş parmak ve işaret parmağı arasında sıkıştırılarak sütün meme haznesine kaçması engellenir ve parmaklar meme başının uç kısmına doğru sıvazlanarak son süt zerreleri sağılır. Böylece, bir yandan hayvanın süt verim potansiyelinden tam olarak yararlanılmış; öte yandan da mikroorganizma faaliyeti için iyi bir ortam olan süt memeden uzaklaştırılmış olur. Ayrıca, memeden sağılan sütün sözü edilen son bölümünün yağ oranı, önce sağılan bölümün yağ oranına göre oldukça yüksektir.

Bazı işletmelerde, koyunlar sağıldıktan sonra yavrularıyla buluşturularak yavruların memede kalan sütü emmelerine olanak verilir. Bu uygulama koyunun süt verimini olumlu yönde etkilemektedir.

BU SAĞIMCI İYİDİR!

Herkes koyun sağabilir. Fakat çabuk sağamaz. İyi bir sağımcı, bir koyunu bir dakikada sağar. Koyunlar çok sütlü ise, biraz daha uzun sürer. 100-150 koyun 2-2,5 saate sağılır, biter.

İyi bir sağımcı, sağıma başlarken, ellerini sabunlu su ile iyice yıkar. Tırnakları kısa ve temiz olur.

İyi bir sağımcı, sağım sırasında önlük takar. Koyunun memesini bir bezle siliverir.

İyi bir sağımcı temiz bir sağımcıdır. Sağdığı süt tertemiz olur. Toz, pislik bulaştırmaz. Bu sütten yapılan peynir, yağ, yoğurt kötü kokmaz.

Resim 29: İyi bir sağımcı temiz olmalı.

Sağımda Hijyen :

Sağlıklı hayvanlardan sağılan taze süt memeyi terk ettiği anda sadece birkaç mikroorganizma bulunur. Sütün bakteriyel bulaşmasına etkili olan kaynaklar ise; iyi temizlenmemiş meme, sağımda kullanılan kaplar, süt güğümleri, sağım ve işletmede kullanılan yıkama suyudur. Bu bulaşma kaynaklarından süte çeşitli mikroorganizmalar geçmektedir. Koyun sağım hijyeni açısından önemli bir konu da, koyun sütlerinin inek sütlerinden daha fazla dışkı bulaşmasına maruz kalmasıdır. Böylece sütler koli bakterilerini içerirler. Bu nedenle koyun sağımı sırasında dışkı bulaşmasını önleyecek önlemlerin alınması yararlı olmaktadır.

Nitelikli bir süt, ancak hijyenik koşulları bilmek ve yerine getirmekle elde edilebilir. Bu koşulları kısaca özetlersek:

-Sağım ortamında karbondioksit, amonyak ve diğer zararlı gazların bulunmaması için yeterli altlık ve havalandırmanın sağlanması gerekir.

-Kokmuş, küflenmiş, bozulmuş yemler sütün bakteriyolojik kalitesini, aroma ve kokusunu bozacağından bu gibi yemler yedirilmemelidir.

-Sağımcıların hayvanlarda hastalık yapan bakterileri taşımaması gerekir. Ayrıca sağımcı tüm temizlik ilkelerine dikkat etmelidir. Sağdığı süte toz, pislik, gübre bulaştırmamalıdır.

-Sağım sırasında hayvanların meme temizliğine dikkat edilmeli, en azından meme başları bir dezenfektan ile yıkanmalı, ilk süt ayrı bir kaba alınmalıdır.

SAĞIMCI İLK ÇIKAN SÜTE DİKKAT ETMELİDİR!

Memeden çıkan ilk süt, meme başında toplanmış süttür ve çok sayıda mikrop taşır. Bu nedenle sağım kabına alınmamalıdır. Aksi halde bütün sütü bozabilir. Bu sütün rengi bozuksa, kokuluysa ve kıvamı bozuksa memede hastalık olabilir. Sağımcı bu ilk çıkan süte dikkat etmeli gerekirse atmalıdır.

-Sağım kapları amaca uygun olmalı, sağımdan sonra iyice yıkanmalı, ağızları kapatılmalıdır. Yıkamanın dezenfektan (mikrop öldüren) maddeler katılmış sularla yapılması daha iyi olur.

-Sağımcı sadece sağım anında giymek üzere temiz önlük kullanmalıdır. Sağıma başlarken, ellerini sabunlu su ile iyice yıkamalı, tırnakları kısa ve temiz olmalıdır.

-Sağımdan sonra süt ağılda bekletilmemeli, hemen süzme odasında süzülmelidir. Ağılda bekletilen sütler hoş olmayan kokular sindiği için kötü kokar.

-Sütlerdeki mikroorganizmanın çoğalmasını yavaşlatmak ve bozulmasını bir dereceye kadar önlemek için soğutma gerekir. En basiti düşük dereceli su ile soğutmadır. Soğutulacak sütler soğuk su dolu havuzlar içine güğümlerle konmalı, havuzdaki su güğümlerdeki süt düzeyinde olmalıdır. Su alttan verilip üstten akıtılmalıdır.

Sonuç olarak:

Sağlıksız ortamlarda sağılan koyun sütlerinin ürünlere işlenmesinde çeşitli güçlükler ortaya çıkmaktadır. Bu durum insan sağlığını ilgilendirdiği gibi hayvan sağlığını da doğrudan doğruya ilgilendirmektedir. Bu nedenle sağım öncesi ve sonrası gerekli hijyenik önlemler duyarlı bir biçimde yerine getirilmelidir.