KOOPERATİFÇİLİĞİN ÜLKEMİZDEKİ DURUMU VE GELİŞİMİ
Geçen dersimizde Cumhuriyet öncesi kooperatifçilik hareketimiz anlatılmıştı. Bu dersimizde Cumhuriyetin ilanı ile başlayan kooperatifleşme hareketi ve gelişimi anlatılacaktır.
Cumhuriyet dönemindeki kooperatifleşmeyi de iki bölümde ele alacağız.
1. Planlı dönem öncesi (1923-1960)
2. Planlı dönem sonrası kooperatifleşme (1961 ve sonrası) hareketi.
PLANLI DÖNEM ÖNCESİ (1923-1960) KOOPERATİFÇİLİK HAREKETİ
Cumhuriyetin ilanından hemen sonra ilk kooperatifler kanunu diyebileceğimiz 21.4.1924 tarihli ve 498 sayılı "İtibari Zirai Birlikleri (Kooperatifleri) Kanunu" yürürlüğe konulmuştur. Bugünkü anlamıyla tarım kredi kooperatifleri kanunu olmaktadır. Bu kanuna dayalı olarak ilk kooperatif 1927 yılında İzmir'de "İtibarı Zirai Birliği" kurulmuştur.
1925 yılında Atatürk'ün de kurucu ortağı olduğu "Ankara Memurin Erzak Kooperatifi" Ankara'da kurulmuştur.
1926 yılında ticari faaliyetleri düzenlenmek amacıyla çıkarılan Ticaret Kanununda kooperatifler "Ticaret Ortaklığı-Kooperatif şirket" olarak tarif edilmiştir.
Şekil 1. Atatürk’ün bir tarımsal işletmeyi ziyareti.
1936 yılında Silifke kazası Tekir Çiftliği Tarım Kredi kooperatifi kurulmuştur. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, bu kooperatife kurucu ve 1 numaralı ortak olmakla hem kooperatifçiliğe olan inancını ortaya koymuş, hem de modern tarım tekniğini uygulama konusunda yol gösterici olmuştur.
Kooperatifçilik çalışmaları 1950'li yıllardan itibaren bir canlılık sürecine girmiştir. Nitekim ilk olarak 1961 Anayasası'nda kooperatifçiliğe yer verilmiştir.
Şekil 4. Atatürk'ün tarıma verdiği önemi resmeden bir yağlı boya tablo.
PLANLI DÖNEM SONRASI (1961 VE SONRASI) KOOPERATİFLEŞME HAREKETİ
Bu dönemin en önemli özelliği kooperatifçilik konusu ilk defa Anayasada yer almıştır. Nitekim 1961 Anayasa'sının 51. maddesinde "Devlet kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alır" hükmüne yer verilmiştir.
I. Beş Yıllık Kalkınma Planından başlayarak günümüze kadar olan dönemde kooperatifleşmenin öneminin kırsal kesime anlatılmasını kolaylaştırmak bakımından devlet çeşitli proje ve modeller geliştirmiştir.
Bu modellerin ilki tek tip çok amaçlı kooperatif dediğimiz "Köy Kalkınma Kooperatifi" modelidir. Köy Kalkınma Kooperatiflerinin kurulmasına 1964 yılında başlanmıştır.
Köy Kalkınma Kooperatiflerince uygulanacak projelere kaynak temin etmek için "Dış Ülkelere İşçi Göndermede Kooperatif Kuran Köylülere öncelik Tanıma Projesi" geliştirilerek yürürlüğe konulmuştur. 1965-1974 yılları arasında 1204 kooperatif projesine 42.277 kişilik işçi kontenjanı tahsisi yapılmıştır.
1969 yılında 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu yürürlüğe konulmuştur. Bu kanunla kooperatifçilik çalışmalarında konu bazında ihtisaslaşma eğilimi başlamıştır.
Ancak 1163 sayılı kanuna göre kurulan kooperatifleri tarımsal amaçlı kooperâtifler ve tarım dışı amaçlı kooperatifler olarak ikiye ayırmak gerekecektir,
Bugün tarımsal amaçlı kooperatifler Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile tarım dışı kooperatifler ise Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ile ilgilendirilmiştir.
Biz konumuz gereği bundan sonraki derslerimizde sadece tarımsal amaçlı kooperatiflere değineceğiz.
TARIMSAL AMAÇLI KOOPERATİFLER HANGİLERİDİR?
1163 sayılı kanunla kurulan tarımsal amaçlı kooperatifleri 1988 yılına kadar şu ünvanları taşıyordu:
- Köy Kalkınma Kooperatifi
- Orman Köyünü Kalkındırma Kooperatifi
- Hayvan Üreticileri Tedarik ve Pazarlama Kooperatifi
- Su Ürünlerini Üretim ve Değerlendirme Kooperatifi
- Zirai Sulama, Toprak Muhafaza ve Arazi Islahı (Toprak-Su) Kooperatifi
- Pancar Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi
- Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi Toprak ve Tarım Reformu Kooperatifi
- Elektrik Üretim Kooperatifi
olmak üzere (9) türden ibarettir.
1988 yılına gelindiğinde o zamanki adıyla Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı'nın görev alanında bulunan (9) çeşit kooperatif sayısı yaklaşık 11.000 idi.
Şekil 5. Elsanatları konusunda faaliyet gösteren bir Köy Kalkınma Kooperatifinin atölyesi.
şekil 6. Arıcılık konusunda faaliyet gösteren bir Köy Kalkınma Kooperatifinin kovanları.
Şekil 7. Orman Köyünü Kalkındırma Kooperatifinin ormancılık faaliyeti.
Şekil 8. Su ürünlerini Üretim ve Değerlendirme Kooperatifinin balıkçılık faaliyeti.
Şekil 9. Hayvan Üreticileri Tedarik ve Pazarlama Kooperatifinin hayvancılık uygulamaları.
Şekil 10. Zirai Sulama, Toprak Muhafaza ve Arazi Islahı (Toprak-Su) Kooperatifinin sulama tesisleri.
Şekil 11. Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi Ortaklarının çay hasadı.
Şekil 12. pancar Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi idare binası.
Şekil 13. Zirai alet ve ekipman projesi uygulayan bir kooperatifin çalışmaları.
1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu'nun günün ihtiyaçlarına cevap verememesi, ekonomik faaliyetlerin serbest piyasa ekonomisi şartlarına doğru yönelmesi gibi sebeplerle 1988 yılında ve 3476 sayılı kanunla mevcut kanunda önemli değişiklikler yapılmıştır.
KANUNDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER TARIMSAL AMAÇLI KOOPERATİFLERİ NASIL ETKİLEMİŞTİR?
Tarım ve Köyişleri Bakanlığınca, 3476 Sayılı kanunla yapılan değişikliklerin mevcut kooperatiflere yansıtılabilmesi için çalışma konuları aynı veya benzer nitelikte olan kooperatiflerin ana sözleşmelerinde birleştirme çalışmaları yapılmıştır. Buna göre 4 tip ana sözleşme geliştirilmiştir. Tarımsal kalkınma, Sulama, Su ürünleri, Pancar ekicileri kooperatifi bünyesinde toplanan kooperatifler aşağıda açıklanmıştır.
1- TARIMSAL KALKINMA KOPERATİFİ
- Köy Kalkınma Kooperatifi
- Orman Köyünü Kalkındırma Kooperatifi
- Hayvan Üreticileri Tedarik ve Pazarlama Kooperatifi
- Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi
2- SULAMA KOOPERATİFİ
Zirai Sulama, Toprak Muhafaza ve Arazi Islahı (Toprak ve Su) Kooperatifi
3- SU ÜRÜNLERİ KOOPERATİFİ
- Balıkçılık İstihsal Satış Kooperatifi
- Su Ürünlerini Üretim ve Değerlendirme Kooperatifi
4- PANCAR EKİCİLERİ KOOPERATİFİ
Pancar Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi
Ayrıca kanunda yapılan değişikliklerle; kooperatiflerin ve üst kuruluşlarının sağlıklı bir şekilde teşkilatlanabilmesi, ekonomik bakımdan güçlü bir yapıya kavuşması için ortaklık payının değeri yeniden düzenlenmiştir.
Kooperatif ve üst kuruluş ilişkilerinin geliştirilerek kooperatif organlarının daha verimli çalışır hale getirilmesi sağlanmıştır.
Denetim konusunda devletin denetimi yanında kooperatif ve kooperatif üst kuruluşlarının denetici organları kanalıyla bir oto-kontrol sisteminin kurulması hedeflenmiştir.
Facebook'ta Yayınla>