Tarım Kütüphanesi

ELMADA KLON ANAÇLARI - Enver Murat DOLUNAY , Ziraat Yüksek Mühendisi

Klon anaçlarının önemi:

Türkiye dünya meyveciliğinde üretim miktarı yönünden ön sıralarda bulunmasına rağmen, birim alana düşen verim konusunda bir çok meyve türünde geri durumdadır. Bunun nedeni gelişmiş ülkelerin meyveciliği daha modern ve ekonomik anlamda yapmalarıdır. Buna en tipik örnek elma yetiştiriciliğindedir. 1970’li yıllara kadar elma yetiştiriciliği yabani elma tohumlarından elde edilen anaçlara (çöğürlere) kültür çeşitlerinin aşılanması ile yapılmakta idi. Tohum anaçları üzerine aşılı standart çeşitler kuvvetli gelişerek 5-6 m boy yaparlar. Bunların verime yatmaları 5-6 yılı bulur. Bu şekildeki meyvecilikte ağaçlar 12-15 yaşında tam verime geçer ve 25-30 yaşlarından sonra ekonomik anlamda verimden düşerler. Bu ağaçlar toprak verimliliğine, tür ve çeşide bağlı olarak 7mX7m, 8mX8m gibi geniş aralıklarla dikilebilirler. Bu da dekarda en fazla 22 meyve ağacının bulunması demektir. Böyle ağaçlarda budama, ilaçlama, meyve seyreltmesi gibi kültürel işlemler ile hasat işleri güçleşmekte, meyveler gölgeleme nedeniyle yeterli rengi alamamaktadırlar. Oysaki 1970’li yıllardan sonra “spur” adı verilen yarı bodur gelişen çeşitler elde edilmiştir. Bu çeşitlerde dekara 40-60 adet fidan dikilebilmekte ve kuvvetli gelişen çeşitlere göre daha erken yaşta meyveye yatmaları sağlanmaktadır. Son yıllarda elde edilen tam bodur çeşitlerde ise dekara 150-300 ağaç dikmek mümkün olmakta ve ağacın aynı yıl veya en fazla ikinci yılda meyveye yatması sağlanmaktadır.

Modern meyvecilik; dikimin ilk yıllarında meyve veren, sık dikilebilen, küçük boy yapabilen M27, M9, M26, M7, M106 gibi anaçların kullanılmasıyla, dikimin ilk yıllarından itibaren artan bir şekilde, kaliteli ve bol meyve veren, budama, hasat, ilaçlama, seyreltme gibi kültürel işlemlerin yerden kolayca yapılabilmesine imkan vermekte, dolayısıyla maliyetlerin düşmesine neden olmaktadır. Ayrıca değişen koşullara ve pazar isteklerine daha kolay uyum sağlamaya imkan hazırlamaktadır.

Bodur meyvecilik, standart meyveciliğe göre oldukça ekonomik bir yetiştiriciliktir. örneğin bodur meyvecilikte budama yapılırken ağaçların tamamı yerden budanabildiğinden budama işgücü ve miktarı standart çeşitlerin 1/4’ ü kadardır. Aynı zamanda arzu edilen terbiye sistemini uygulamak daha kolaydır.

Meyve yetiştiriciliğinde amaç; her yıl ve düzenli ürün elde etmek, ağaçların dikiminin ilk yıllarında verime yatmalarını sağlamak, birim alandan daha fazla ürün elde etmek, budama ve meyve seyreltmesi dahil bahçe işlerinin daha kolay ve ekonomik yapılabilmesini temin etmek, hastalık ve zararlıların daha kolay, daha ucuz ve daha etkin bir şekilde kontrol edilebilmesini sağlamak, insan gücü ve üretim giderlerinin azaltılıp kaliteli, bir örnek ürün elde edilerek pazarlanan meyve oranını artırmaktır.

Bodur meyveciliğin avantajları çok fazladır. Bunlardan başlıcaları ;

-Erken yaşta meyveye yatması nedeniyle yatırımın ilk yıllarda geriye dönmesi,

-Sık dikim yapıldığı için döllenmenin kuvvetli gelişen ağaçlardan oluşmuş bahçelere göre daha kolay olması nedeniyle, her yıl ve düzenli ürün alınabilmesi,

-Dikimden sonra hemen verim elde edilip ilk yıllarda kara geçildiğinden değişen şartlar ve Pazar isteklerine uyabilen yeni tür ve çeşidin yetiştirilmesi çok kısa sürede olabilmesi,

-Budama, seyreltme ve hasat gibi işlerin yerden yapılabilmesi nedeniyle üretim maliyetinde azalma ve işgücünde tasarruf sağlanması,

-Meyve verimi ve kalitenin yüksek olması, Bodur anaçlar üzerine aşılanan kültür çeşitler alçak boylu ve açık gelişen ağaçlar olduklarından gölgelenme ortadan kalktığı için iyi ve yeknesak bir renk oluşumu gerçekleşmiştir.

Elma Klon anaçları:

Günümüzde çok bodurdan çok kuvvetliye kadar değişen farklı büyüklükte ağaç meydana getiren birçok klon anacı yetiştirilmektedir. Bunların hepsi M.Pumila (syn. M.sylvestris) türüne girmektedir. Mevcut elma klon anaçları şu veya bu özellikleri bakımından eksiklik gösterirler. Kışa, birçok hastalık ve zararlıya dayanıklı anaç geliştirilmesine ihtiyaç vardır. Bu yönleriyle dünyanın elma üreten ülkelerinde mevcutların yerine geçebilecek bodur, yarı bodur ve kuvvetli yeni klon anaçlarının geliştirilmesi için çalışmalar devam etmektedir.

Yılardır anaçlar üzerinde ıslah programları yürüten bazı ülkeler olarak Kanada, Polonya, Sovyet Rusya, Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere sayabiliriz. Bunların ürettikleri anaçlarda kullanılan semboller aşağıdaki tabloda verilmiştir. Virüssüz Malling ve Malling-Merton anaçları East Malling and Long Ashton araştırma istasyonunda üretilir ve ilk harfleri EMLA ile birlikte mesela M.9 EMLA şeklinde yazılır.

Tablo 1: Belli başlı anaç üreten ülkeler ve bunların ürettiği anaçlar.

Kaynak: Barrit, 1992.

Tablo 2: Dünyada ticari önemi olan bazı klon anaçları ve bunların tohum anacına oranları (Tohum anacı %100 kabul edilmiştir.)

Kaynak: Barrit, 1992.

Elmada kullanılan muhtelif anaçların önemli özellikleri Tablo 4'de ve üzerine aşılanan ağaçların nispi büyüklükleri Şekil 1'de verilmiştir.

Klon anaçlarını 4 sınıfta değerlendirmek mümkündür. Bunlar;

1- Bodur anaçlar

2- Yarı bodur anaçlar

3- Kuvvetli anaçlar

4- Çok kuvvetli anaçlar

Tablo 3: Anaçların dikim sıklığını gösterir tablo

BODUR ANAÇLAR

M.27 :

1971 yılında East Malling ıslah programınca oldukça bodur bir anaç olarak elde edildi. M.9 ve M.13 melezidir. M.27 anacı; M.9 EMLA üzerine aşılı bir ağacın yarısından daha az büyüklükte bir ağaç meydana getirir. Bugüne kadar ki mevcut Malling anaçlarının en boduru olup yaklaşık 1,2 m. yüksekliğinde ve M.9un yarısı kadar büyüklükte ağaç yapar. Çok erkencidir. Mahsul verimi M.9 EMLA'dan küçük boylu olmasına rağmen yüksektir. M.27 anacı destek ister. Kök sürgünleri üretmez ve toprak üstü sürgünü yoktur. M.27 tepe daldırması(stoolbed) ile kolaylıkla üretilir. Kök boğazı çürüklüğüne dayanım testleri değişen neticeler vermektedir. Ateş yanıklığına hassastır ama M.9 ve M.26 dan daha az hassastır. M.27 elma pamuklu bitine hassastır. Kışa dayanımı M.9 a benzer yaklaşık aynıdır. Son zamanlara kadar ticari dikimler için oldukça bodur olduğu düşünüldü. Bununla birlikte şimdi Avrupa'da birkaç meyve bahçesinde, güçlü topraklarda kuvvetli çeşitlerle mesela Jonagold gibi çok sık dikim meyve bahçelerinde kullanılıyor.

P.22 :

Orijini M.9 x Common Antonovka melezlemesi Polonya ıslah programından elde edilen çok bodur bir anaçtır. M.27 ve M.9 EMLA arasında büyüklükte bir ağaç oluşturur. P.22 erkenci ve çok yüksek, M.9a benzer mahsul verimi vardır. Desteğe ihtiyaç duyar. Çok sert kışa dayanıklı, M.26, O3, Bud.9 ve P.2 ile mukayese edilebilir ve her halükârda M.9 ve M.7 den daha iyi dayanır. Tepe daldırması (Stoolbed) ile M.9 ve Bud.9a benzer şekilde oldukça zor üretilir. Kök sürgünü veya toprak üstü sürgünü yoktur. Kök boğazı çürüklüğüne dayanıklı ama ateş yanıklığı ve elma pamuklu bitine hassastır. P.22 kış şartlarına uygun, bodur, ümit verici bir anaçtır.

Mark(MAC.9):

1979 yılında Michigan üniversitesi tarafından elde edilen bir anaçtır(MAC.9). M.9un açıkta tozlanan bir çöğürüdür. Mark, M.9 EMLAdan yaklaşık %30 daha küçük bir ağaç üretir (ağaç büyüklüğü M.9EMLA=100, Mark=70). Mark çok erkenci, M.9 gibi mahsul verimi yüksektir. Yeteri kadar seyreltilmezse genç ağaçların üzerindeki ürün ağırlığı eğilmeye sebep olabilir. Mark üzerindeki ağaçlar desteğe ihtiyaç duyarlar. Tepe daldırması ile iyi üretilir. Mark kök boğazı çürüklüğüne dayanıklıdır ama ateş yanıklığı ve elma pamuklu bitine hassastır. M.26 da ki gibi Mark'ta da toprak üstünde sürgünler meydana gelir. Bu nedenle meyve bahçesinde toprak hattı üzerinde çok az anaç görünmelidir. Mark'ta ki ağaçlar toprak altı sürgünleri üretmezler. Bazı durumlarda; ağaç kuvvetinin eksikliği ve tek düzelik kuraklık stresi yüzünden olmaktadır. Mark anaçlarının toprak hattı yüzeyindeki kısmını tümör gibi bir şişlik çevreler. Toprak hattındaki bu şişkinliğin nedeni bilinmiyor. Belki mark anacının doğal bir büyüme karakteristiğidir. Ağaç üzerindeki büyümeye ve verime etkisi kesin değildir. Bu toprak hattındaki büyüme, göz aşısı ile üretmedeki anaç/çeşit bileşiminde çoğu bodur anaçlarda oluşan çeşit şişkinliği ile karıştırılmamalıdır.

P.2 :

P.2 anacı M.9 x Common Antonovka nın melezinden derlenen Polonya ıslah programından bodur bir anaçtır. P.2, M.9 EMLA büyülüğüne benzer bir anaç üretir. Erkencidir ve M.9a benzer yüksek mahsul verimlidir. Desteğe ihtiyaç duyar. P.2; P.22, O.3, Bud.9, ve M.26 gibi kışa dayanıklı, M.9dan daha iyi kışa dayanır. Kök boğazı çürüklüğüne dayanıklı, ateş yanıklığı ve pamuklu bite hassastır. Tepe daldırması (Stoolbed) ile üretmek M.9dan daha zordur. Kök sürgünleri üretmez, toprak üstünden birkaç sürgün (piç) verir. P.2 anacının zayıf olan üretilebilme kabiliyeti imkanlar dahilinde giderilebilirse M.9 büyüklüğü ayarında kışa dayanıklı, kıymetli bir anaçtır.

M.9 :

Orijinal Malling serilerinden bodur bir anaçtır. (Bilinen tipleri Type IX, EM IX, EM 9, M.9 EMLA ve Jaune de Metz). M.9 EMLA klonu M.26 dan yaklaşık %35 daha küçük bir ağaç üretir (Ağaç büyüklüğü M.26=100 ise M.9 EMLA=65). Bugün tepe daldırması (Stoolbed) ile kolay üretmek için seleksiyon ve orijinal virüslerini ısıtma uygulaması ile klondan ayırmak için M.9un birçok yan klonu mevcuttur. M9 un bu farklı tipleri değişen bodurluk derecesinde ama tüm ağaç üretimleri M.26dan daha küçük ve M.27den daha büyüktür. Virüslü olan orijinal M.9 klonu virüssüz M.9 EMLA dan yaklaşık %30 daha küçük bir ağaç oluşturur. M.9 üzerine aşılı ağaçlar 2,7 m.yi geçmez ve çöğür üzerine aşılı olanların %20-40ı kadar olur. Fransız Pajam 2 (cepiland) kısmen kuvvetli, pajam 1(lancep) ve Hollanda’nın NAKB T337 orta ve Fleuren 56 daha az kuvvetli bir klondur.

M.9 çok erkenci ve yüksek mahsul verimine sahiptir. Anacın meyve büyüklüğüne etkisi küçük olmakla beraber bazı denemelerde M.9 diğer anaçlardan biraz daha büyük meyve iriliği oluşturur. Tepe daldırması (Stoolbed) ile üretmek nispeten zordur. Biraz kök sürgünü (toprak altı) verir ama Mark ve M.26dan daha azdır ve birkaç toprak üstü sürgün(piç) üretir. M.9 kök boğazı çürüklüğüne çok dayanıklı ama ateş yanıklığı ve elma pamuklu bitine hassastır. Polonya ve Sovyet Rusya gibi çok düşük kış sıcaklıklarında M.9 düşük sıcaklık(don) zararı gösterir. Bununla birlikte, kuzey Amerika'daki çoğu meyve yetişen alanlarda zararlanma daha az görülür ve kışa dayanım ihtiyacı dikkate alınarak geniş bir şekilde M.7 dikilen alanlardan daha fazla zararlanma göstermez. M.7 yetiştiriciliğinin başarılı olduğu alanlarda M.9un kışa dayanımı yeterli görünmektedir.

M.9 dünya yüzeyinde çok yaygın olarak diklen bir anaçtır. Bu anaçla sık dikim meyve bahçesi yapmak mümkündür. Batı Avrupa'da dikilen tüm ağaçların %90ının üzerinde M.9 kullanılır. Kuzey Amerikanın muhtelif meyve alanlarında sık dikim meyve bahçesinde M.9un popülaritesi artıyor.

Bud.9 :

Budagovsky 9; Sovyet Rusya'da M.8 x Red standart çeşidinin melezlemesinden bodur bir anaçtır. B.9, Red-Leafed Paradise 9 ve Paradizka Krastnolistnoya 9 olarak ta bilinir. Yaprakları kırmızıdır. Bud.9un ağaç büyüklüğü M.9 EMLA ve M26 arasındadır ama genellikle M.9 EMLAnın büyüklüğüne daha yakındır. Yüksek mahsul verimi ile erkenci bir anaçtır. Desteğe ihtiyaç duyar. Bud.9 kök boğazı çürüklüğüne dayanıklı ve ateş yanıklığı ve elma pamuklu bitine hassastır. M.9 ve P.22 gibi tepe daldırması (Stoolbed) ile üretmek zordur. Bud.9un kışa dayanımı mükemmeldir. M.26, O.3, P.2, ve P.22 bu anaca kışa dayanım yönünden benzer ancak M.9 dan daha iyi kışa dayanır. Bud.9 kök sürgünü veya toprak üstü sürgünü (piçi) az üretir. Kışa dayanıklı, bodur ve ümit verici bir anaçtır.

M.26 :

M.9 x M.16 melezlenmesi sonucu 1959da East Malling tarafından ortaya çıkarılan bodur bir anaçtır. M.26; M.7 den yaklaşık %25 daha küçük ve M.9 EMLAdan yaklaşık %50 daha büyük bir ağaç üretir. (ağaç büyüklüğü M9 EMLA=100, ise M.26=150). M.26 EMLA ısıtma uygulanmış virüssüz klondur, orijinal M.26 klonu büyüklüğüne benzer ağaçlar üretir. M.9dan daha az erkenci olmasına rağmen M.26 da erkencidir. Bazı durumlarda M.26 üzerindeki ağaçlar serbest olarak (desteksiz) ayakta kalabilir. Bununla birlikte özellikle erken ürün vermesi isteniyorsa merkezi liderli budamaya yardım için ve kırılma veya eğilmeyi önlemek için M.26 ağaçlarına destek vermek tedbirdir.

M.26 kök sürgünü vermez. Toprak hattı ve göz bileşimi arasındaki anaç gövdesi üzerinde toprak yüzeyi sürgünü (piç) yaygındır. Bu nedenle aşı noktası toprak hattına yakın yerleştirilmeli ama çeşidin kök meydana getirmemesi için toprak hattına oldukça yakın olamamalıdır. M.26 oldukça yüzeysel köklüdür ve kuraklıktan sakınmak için sulama idaresinde itinalı bakımda yarar vardır. Ağır ve drenajı kötü yerler için uygun değildir. Kök boğazı çürüklüğü probleminden açık ve nemli topraklarda fazla sulama yapmaktan kaçınılmasına rağmen M.26 kök boğazı çürüklüğüne orta hassastır. Kış şartlarına M.9 ve M.7den daha iyi dayanan bir anaçtır ve kışa dayanımı P.22, P.2 ve O.3e kışa dayanımı benzerdir. M.26 tepe daldırması (Stoolbed) ile M.9dan daha iyi üretilir. Odun çeliği ve yeşil çelikle kolaylıkla çoğaltılır.

M.26 Kanada ve Amerika Birleşik Devletlerinde geniş bir şekilde yetiştirilen bodur bir anaçtır. M.9un daha bodur olması ve sık dikime daha uygun olması nedeniyle Avrupa'da yaygın olarak kullanılmamaktadır. Kuzey Amerika'da ki çoğu meyve alanlarında M.9un meyve bahçelerinde daha sık dikimi arttırması nedeniyle M.26 itibarını kaybetmektedir.

Şekil 1: Değişik anaçlar üzerine aşılanmış elma ağaçlarının yaklaşık nispi büyüklükleri (Westwood, 1993den).

YARI BODUR ANAÇLAR

M.7 :

Malling anaçlarının orijinal serilerinden yarı bodur bir anacıdır. (Bilinen diğer isimleri Type VII, EM.VII, EM.7, M.7a, M.7 EMLA ve Doucin). Malling 7a'daki (a) harfi M.7'nin orijinalinde mevcut bazı virüslerden Ari klonunu ifade etmektedir. M.7 ağacı çöğür ağacının %50-65 büyüklüğünde ve M.26 ağacından yaklaşık %30 daha büyüktür.(ağaç büyüklüğü M.26=100, M.7=130). Mesela spur delicious gibi zayıf çeşitler için hariç tutulabilir, sık dikim için genelde oldukça kuvvetli bir anaçtır. Amerika Birleşik Devletlerinde geçen 30 yıl boyunca M.7 klonal anacının çok geniş dikimi yapılmıştır. Verimlidir ve toprak tipleri ve iklim bakımından geniş bir alana uyumludur. Tepe daldırması (Stoolbed) ve yeşil çelikle kolaylıkla çoğaltılabilir. Mahsul verimi ve erkenciliği çok bodur olan örneğin M.9dan daha azdır. Toprak üstü sürgünleri vardır. Çoğunlukla kullanılan diğer anaçlardan daha çok kök sürgünü verir. Elma pamuklu bitine hassastır. Kök boğazı çürüklüğüne hassas olmasına rağmen tarla seviyesinde orta düzeyde dayanıklıdır. Ateş yanıklığına orta derecede dayanıklıdır. M.7 nin kışa dayanımı M.9a benzemekle beraber Kuzey Amerika meyve alanlarının çoğunda kafi derecede dayanıklı olduğu ispatlandı. Rüzgarlı alanlarda M.7 ağaçları ürün ağırlığı nedeniyle sık sık eğilebilir. Çoğu yerlerde erken yaşlarda 90 cm. civarındaki bir yükseklikte destek tavsiye edilebilir.

M.4:

Çöğür anacının oluşturduğu büyüklüğün %80-85i kadar bir büyüklük yapar. Orta erken meyveye yatar. İyi verimlidir. Desteğe ihtiyaç duymaz. Kışa orta derecede dayanır. Toprak isteği fazla seçici değildir. Toprak isteği bakımından geniş bir adapte kabiliyeti vardır. Kök çürüklüğüne dayanıklı, ateş yanıklığına tahammüllüdür. Test alanlarında çok verimli bir anaçtır. Ortadan ağıra kadar piç verme temayülü birazda kök boğazı sürgünü temayülü vardır.

P.1 :

M.4 x antonovka melezlemesinden elde edilmiş Polonya ıslah programının yarı bodur bir anacıdır. Yakın zamanda yapılan Kuzey Amerika'daki denemelerde P.1; M.7 büyüklüğüne benzer ağaçlar üretir. Bununla birlikte Avrupalı araştırıcılar P.1in M.9-M.26 arasında bir ağaç büyüklüğü elde etmişlerdir. P.1in Kuzey Amerika'daki mahsul verimi M.9dan düşüktür ve M.26 ve M.7ye benzer mahsul verimi vardır. P.1 kolaylıkla üretilebilir ve biraz kök sürgünü verir. Çok küçük kök sürgünlerinin bir halkası genellikle aşı noktası altına açılır ve ciddi bir problem olabilir. Kış şartlarına dayanımı M.9, M.7 ve M.16ya benzer ve P.2, P.22, Bud.9, O.3 ve M.26dan daha az dayanıklıdır. P.1 kök boğazı çürüklüğüne dayanıklı ama ateş yanıklığı ve elma pamuklu bitine hassastır.

MM.106 :

Norton Spy ve M.1 melezidir. 1960 larda sadece denemeler için tavsiye edilirken, sık dikime eğilimin artması ve verim yönünden iyi performans göstermesi sebebiyle hızla yaygınlaşarak kısa zamanda en popüler anaçlardan biri olmuştur.

Çöğür anacının %50si ve yaklaşık M.7 anacı kadar büyüklükte ağaç yapar. ABD ve İngiltere'de en çok kullanılan elma klon anacıdır. Ağaçları hafif ve kuruca topraklarda daha küçük, iyi topraklarda daha büyük olur. Herek gerektirmez. Ateş yanıklığından etkilenmemiştir. Odun çeliği ve yeşil çelikle kolayca köklenebilir; daldırmada da iyi sonuç verir. Kök boğazı çürüklüğüne hassastır.

KUVVETLİ ANAÇLAR

MM.111 :

Northern Spy ve Merton 793 melezi olarak John Innes Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsünde elde edilmiştir. M.2 kadar büyüklükte ağaç yapar. Ancak ondan daha verimli olduğu ve daha erken meyveye yattığı için M.2 yerine kullanılmaktadır. Tepe daldırması (Stoolbed) ile kök sistemi geliştirilerek oldukça kolay çoğaltılır.

ÇOK KUVVETLİ ANAÇLAR

M.16 (Ketziner Ideal) :

Toprağa iyi tutunur, ağaçlarını çöğürünki kadar geliştirir. Tepe daldırması (Stoolbed) ile çoğaltılabilir. Pamuklu bite hassastır. ABD'de artık kullanılmamaktadır.

M.15 :

Erken meyveye yatması bakımından M.16dan üstün olduğu kanıtlanmış olup İngiltere'de M.16 yerini almaktadır.

MM.109 :

M.2 ve Northern Spy melezi olarak John Innes'de elde edilmiştir. Ağaçları çöğürün ki kadar büyür. Pamuklu bite dayanıklı olup erken meyveye yatar. Su tutan topraklara çok hassastır. Ayrıca büyük ağaç yaptığından dolayı artık kullanılmamaktadır.

M.25 :

Northern Spy ve M.2 melezi olarak East Malling de elde edilmiştir. Toprağa iyi tutunur. Kuvvetli ağaç yapar. Erken meyveye yatarsa da pek tercih edilmemektedir. Büyük ağaçlarla bahçe tesis etmek gerekirse M.25'i kullanmak daha iyidir.