Tarım Kütüphanesi

ÇİÇEĞİ VE ÇİÇEK TABLASI YENİLEN SEBZELER (KARNABAHAR VE ENGİNAR)

Sebzeler yenilen kısımlarına göre farklı gruplarda incelenmektedirler. Buraya kadar meyveleri yenilen sebzeleri inceledik. Sıra şimdi çiçek ve çiçek tablaları yenilen sebzelere geldi.

Bu grupta örnek olarak inceleyeceğimiz iki sebze türü vardır. Karnabahar ve enginar.

Lahanagillerden karnabahar ile çok yıllık sebzelerden enginar çiçek ve çiçek tablaları için üretilmektedirler.

Bir çok üreticimizin çok iyi tanımadığı enginar ve karnabaharı bu dersimizde detaylıca inceleyeceğiz.

ÇİÇEĞİ YENEN KARNABAHAR

Karnabahar, çiçek ve çiçek tablası yenilen sebzeler grubundan iki yıllık bir kültür sebzesidir. İlk yıl yenilen çiçek tablası ve yaprakları oluşur. Yapraklar lahana yapraklarına göre daha uzun, uçları daha sivridir.

BEYAZ TAÇLI OLMALI

Karnabaharda bahar tabir edilen yenilen taç kısmının büyüklüğü ve rengi çeşitlere güre farklılıklar göstermektedir. Tacın rengi; beyaz, krem ve sarımsı tonlardadır. Güneş ışığı rengin sarıya dönüşmesine sebep olmaktadır.

İklim ve yetiştirme koşulları tacın ağırlık ve kalitesini önemli derecede etkiler. Taçlar çeşit özelliği ve çevre şartlarına bağlı olarak sıkılıklarını 2-3 hafta korurlar. Rengi sararmış ve gevşek yapı gösteren taçlar pazarlanabilme özelliğini kaybederler.

KIÅžLIK BÄ°R SEBZEDIR

Karnabaharlar kışlık sebzeler grubunda yer almakla beraber lahanalar kadar soğuklara dayanıklı değildir. Karnabahar yetiştiriciliğinde sıcaklık çok önemlidir. Işık ve nem ise ikinci derecede önemlidir. Çeşitlerin erkenci, orta ve geçci olmalarına göre sıcaklık istekleri ve düşük sıcaklıklara mukavemetleri farklılıklar gösterir.

HEM DÜŞÜK, HEM YÜKSEK SICAKLIK

Karnabaharlarda taç oluşması için gelişmenin belli bir devresinde düşük sıcaklıklara ihtiyaç vardır. Karnabahar fideleri -10°C sıcaklığa kısa sürede dayanabilirler. Fakat hasat devresine gelmiş karnabahar başları O°C nin altındaki sıcaklıklardan hoşlanmazlar. Taç oluşum döneminde en uygun sıcaklıklar 15°C-20°C dir. Taçların olgunlaşma döneminde sıcaklığın O°C nin altına düşmesi istenmez. Sıcaklığın düşmesi sonucu taç yüzeyi havlı bir yapı kazanır, pazar değeri düşer.

HER TÃœR TOPRAK

Karnabahar her çeşit toprakta yetiştirilebilir. Ağır topraklarda ve yağışı bol olan yörelerde drenajın çok iyi olması şarttır. Karnabaharlar organik maddece zengin toprakları severler ve yüksek toprak asitliğine karşı hassastırlar.

öNCE TOPRAK HAZIRLIĞI

Karnabahar yetiştiriciliğinde toprak, dikim tarihinden çok önce hazırlanmış olmalıdır. Sonbaharda toprak derin sürülmeli, ilkbaharda normal sürüm yapılmalıdır. Sürümden sonra diskaro ve tırmık çekilmeli masuralar hazırlanarak toprak dikime hazır duruma getirilmelidir.

TAHLÄ°L SONRASI GÃœBRE

Gübrelemede dekara 2-4 ton çiftlik gübresi, 40-50 kg amonyum sülfat, 40-50 kg süper fosfat, 20-30 kg potasyum sülfat verilebilir. En uygun gübreleme toprak analizine göre yapılacak gübrelemedir.

Çiftlik gübresi, fosforlu gübrenin tamamı, potaslı ve azotlu gübrenin yarısı son toprak hazırlığında verilir. Potaslı gübrenin ikinci yarısı taçların teşekkülünden önce verilir. Azotlu gübrenin 2. yarısı ise dikimden 20-25 gün sonra ve taç teşekkülünden önce olmak üzere iki partide verilmelidir.

HER MEVSÄ°M YETÄ°ÅžEBÄ°LÄ°R

Dış ülkelerde senenin her mevsiminde yetiştirilen karnabaharlar, Ülkemizde yaz sonu, sonbahar ve kış mevsimlerinde yetiştirilmektedir.

FÄ°DESÄ° Ä°LE ÃœRETÄ°LÄ°R

Karnabaharlar, fidelerin yetiştirilmesi ve esas yerlerine dikilmesi olmak üzere iki safhada yetiştirilirler. Tohumlar ılık ve soğuk yastıklara ekilir. Ekim zamanı bölgelere, çeşitlere ve hasat zamanına bağlı olarak değişiklik gösterir.

-Genel olarak tohum ekimi Nisan-Mayıs-Haziran-Temmuz aylarında yastıklara sıraya veya serpme olarak yapılır.

En uygun ekim sistemi 10 cm sıra arası verilerek yapılan sıravari ekimdir. Tohumlar yastıklarda şartlara bağlı olarak 8-15 gün içersinde çimlenirler. Çimlenme sonrası sıra üzerindeki bitkiler 3-5 cm aralıkla seyreltilir.

KALÄ°TELÄ° FÄ°DE GEREKIR

Karnabaharda kaliteli ürünü etkilyen en önemli faktörlerden birisi de iyi yetiştirilmiş fidelerdir. Fide yetiştirme devresinde sıcaklığın aşırı yükselip azalması taçların kalitesiz olmasına sebep olur. Fideler dikim olgunluğuna geldikten sonra yastıklarda uzun süre bekletilirse büyümede duraklamalar olur.

7-8 YAPRAKLI FÄ°DE

Dikimde genel olarak 7-8 yapraklı düzgün gövdeli, yaprakları sağlıklı fideler kullanılmalıdır. İyi yetiştirilmemiş cılız, sarı yapraklı fidelerden yetişen bitkilerin taçları küçük ve gevşek olmaktadır. Fideler genellikle tohum ekiminden 5-7 hafta sonra dikime uygun hale gelirler.

MASURADA YETÄ°ÅžTÄ°RÄ°LÄ°R

Karnabaharda en uygun yetiştirme masuralar üzerinde yapılan yetiştirme şeklidir. Masura genişliği çeşitlere, tek ve iki sıralı dikime göre ayarlanır.

DÄ°KÄ°M MESAFESÄ° NE OLMALI?

Dikimde sıra arası ve sıra üzeri mesafeler 60x60 veya 70x70 cm olarak yapılır. Fideler yerlerinden dikkatlice sökülmeli ve bekletilmeden yerlerine dikilmelidir. Fideler plantuar veya çepin ile dikilmelidir. Kökleri topraklı olarak çepinle dikim daha uygun olmaktadır. Dikimde can suyu verilmeli ve birkaç gün sonra salma sulama yapılmalıdır.

ÇAPA VE SUYU ÇOK SEVER

Karnabahar çapa ve suyu çok seven sebzeler oldukları için sulamaya gereken özen gösterilmeli ve muntazam aralıklarla yağış durumuna göre sulama yapılmalıdır. Dikimden 1-3 hafta sonra birinci, bundan 1 ay sonra ikinci çapa, gerekirse üçüncü çapa yapılmalıdır. Bitkilerin sağlıklı büyümeleri için en yakın Tarım Kuruluşlarının önerilerine göre gerekli ilaçlama yapılmalıdır.

TAÇ GÜNEŞ GöRMESİN

Karnabahar taçlarının güneş ışığı nedeniyle sararmaması için iç yapraklar kırılarak tacın üzerine örtülmeli ve tacı örtülü çeşitler üretilmelidir.

TAÇ SIKI-BEYAZ OLMALI

Karnabahar, taçlar normal büyüklüklerini alıp gevşek bir yapı kazanmadan önce hasat edilmelidir. Hasat süresi, iklime ve çeşitlere~ bağlı olarak 1-4 haftadır.

HASAT öZENLİ YAPILMALI

Hasat tacın gövdeyle birleştiği yerden bıçakla kesilerek yapılır. Hasat sırasında tacı korumak amacıyla 4-5 adet yaprak bırakılır. Karnabaharların taçları çok çabuk~ zedelenir ve kararırlar. Bu nedenle karnabahar taçları kasalara tek sıra halinde yerleştirilmelidir.

Şekil 1. Gelişme safhasında olan karnabahar bitkilerinin tarlada görünümü.

Şekil 2. Hasat olgunlu~una gelmiş karnabahar tacı.

ÇOK YILLIK SEBZE ENGİNAR

Enginar çok yıllık, başlarından ve yapraklarından çeşitli şekillerde faydalanılan bir sebzedir. Enginarda sebze olarak kullanılan başlar çiçek tablası ve brakte dediğimiz etli küçük yapraklardan meydana gelmiştir.

MINERAL MADDE VE VÄ°TAMÄ°N DEPOSU

Enginar A,B,C vitaminlerinin yanında Kalsiyum, potasyum, demir, manganez ve fosfor gibi çeşitli mineral maddelerince zengin bir sebzedir. Ayrıca diğer sebzelere göre yüksek oranda protein ve karbonhidrat ihtiva eder. Enginarda bulunan Ciarin adlı madde karaciğer, safrakesesi böbrekler ve bağırsakların düzenli çalışmasına yardım eder.

TAZE VE KONSERVE

Taze olarak tüketiminin yanında, konserveye işlenmiş ve derin dondurulmuş olarakta kullanılan enginar Avrupa'da çocuk maması, enginar tozu, turşu gibi çeşitli şekillerde de tüketilmektedir. Ayrıca yaprakları içki sanayiinde, eczacılıkta kremlerde, civciv yemi yapımında ve boya sanayiinde kullanılmaktadır.

AYNI TARLADA 8-10 YIL

Enginarın toprak üstü organları tek yıllık, toprak altındaki gövdesi ise çok yıllıktır. Toprak altı gövdesi üzerinde bulunan uyur tomurcuklardan her yıl yeni sürgünler oluşarak toprak üstü organlarını meydana getirir.

Şekil 3. Enginar konservelerinin görünümü.

EN ÇOK 4-5 YIL

Enginar çok yıllık bitki olduğu için 8-10 sene bulunduğu yerde kalabilir ve meyve verir. Verimin en fazla olduğu yıllar 3-4. yıllardır. Bundan sonraki yıllarda ekonomik verim gittikçe düşer. Onun için 4-5 yıldan sonra plantasyonların yenilenmesi uygun olacaktır.

ILIK BÄ°R KIÅž MEVSÄ°MÄ°

Enginar ılık iklim sebzesidir. Kışları ılık geçen bölgelerde yetişir. Aylık sıcaklık ortalaması 7°C nin altında olan yerlerde yetiştiricilik uygun değildir. En iyi geliştiği sıcaklıklar 15°-18°C dir. Aşırı soğuk ve sıcaktan hoşlanmaz. Isı 0°C'nin altına düştüğü zaman başlarında büyük zararlanmalar olur ve hasat gecikir. Sıcaklık sıfırın altında 5°C- 6°C den daha fazla düştüğünde toprak üstü kısımları kısmen veya tamamen donar. Sıcak ve kuru hava şartlarında ise baş gelişmesi iyi olmaz. Ülkemizde Ege, Marmara ve Akdeniz bölgeleri enginar üretimi için uygun bölgelerdir.

TOPRAK SEÇMEZ

Enginar toprak istekleri açısından fazla seçici bir bitki değildir. Fakat derin, tınlı-kumlu toprakları tercih eder. Toprak iyi drene edilmiş ve kullanılabilir iyi bir su kapasitesine sahip olmalıdır.

öNCE DERIN SÜRÜM

Enginar dikiminden önce toprak derin sürülmeli ve dikim öncesi gübrelenmelidir. Derin sürümden sonra diskaro ve tırmık çekilerek toprak dikime hazır duruma getirilmelidir. Sulu şartlarda yapılacak yetiştiricilikte masura dediğimiz kabarık sırtlar hazırlanmalıdır.

ÇİFTLİK GÜBRESI + FENNİ GÜBRE

Dekara 2-3 ton çiftlik gübresi, 40-50 kg süper fosfat, 20 kg potasyum sülfat ve 10-20 kg amonyum sülfat gübresi verilmelidir. En uygun gübreleme toprak tahlili sonuçlarına göre yapılan gübrelemedir. Çiftlik gübresi, ,fosfor ve potaslı gübrelerin tamamı dikimden önce, azotlu gübreler 3 kısımda verilmelidir. Birinci kısım dikimden kısa bir zaman sonra, 2. kısım ilk başlar görülünce, son kısım hasat devresinde verilmelidir.

HER YIL GÃœBRE

Enginar çok yıllık bitki olduğu için her sene sonbaharda ocaklar temizlenmek için açıldığında her ocağa bir kürek çiftlik gübresi verilir. Ayrıca dekara 15 kg azotlu, 10 kg fosforlu ve 15 kg potaslı gübre verilmelidir. Azotun yarısı başlar görülünce, diğer yarısı ise hasat devresinde verilmelidir.

DİP SÜRGÜNÜ VE KöK PARÇALARI İLE ÜRETİLİR

Enginar genel olarak ülkemizde ve birçok ülkede vegetatif yolla üretilmektedir. Son yıllarda enginar üzerinde geniş ıslah çalışmaları yapan ülkeler örneğin Fransa'da doğrudan tohum ile üretilen çeşitler bulunmuştur.

Vegetatif yolla üretim; sürgünlerle ve üzerinde gözlerin bulunduğu kök parçalarıyla olmak üzere iki şekilde yapılmaktadır.

Şekil 4. Camus de Bretagne yabancı enginar çeşidi bitki ve başları.

KöKLÜ DİP SÜRGÜNÜ

En yaygın üretim şekli sürgünlerle yapılan üretimdir. Toprak altı gövdesi üzerindeki gözlerden süren sürgünler 20-30 cm uzunluğa geldikleri zaman ana kökten köklü vaziyette ayrılırlar.

DEVEDÄ°KENÄ°

Enginarın yabanisi Devedikenidir. Ülkemizde mevcut çeşitlerimiz eğer tohum ile üretilirlerse deve dikenine benzer başlar oluştururlar. Bu nedenle üretim mutlaka dip sürgünleri (piçler) ile yapılmalıdır.

DIKÄ°M MESAFELERÄ°

En uygun dikim, masuralar üzerine sıra arası ve üzeri 1x1 m mesafeyle yapılan dikimdir. Dikimde her ocağa 1-2 sürgün dikilir. Can suyu verilir. Sürgünler iyi köklendirilmemiş ise önce her ocağa 2 sürgün dikilir. Sürgünler tuttuktan sonra teklenir.

NE ZAMAN DÄ°KELÄ°M?

Dikim genelde Akdeniz ve Ege bölgelerinde sonbaharda Ekim Kasım aylarında, Marmara bölgesinde ise erken ilkbaharda Mart- Nisan aylarında yapılabilir. Marmara bölgesinde sonbahar dikimleri aşırı soğuk yıllar dışında uygun olabilmektedir.

UYANDIRMA SUYU

Enginara erken hasat için, Temmuz-Ağustos aylarında uyandırma suyu verilir ve sonbahara doğru kurumuş yaprak ve sapları toprak hizasından kesilir.

BAKIM IÅžLERÄ° FARKLIDIR

Enginar çok yıllık bitki olduğu için her yıl sonbaharda sürgünler büyüdükten sonra bitkilerin dipleri açılır kuvvetli 1-2 sürgün bırakılır, diğer sürgünler köklü olarak gövdeden kesilerek alınır. Ocaklara çiftlik gübresi verilir ve bitkilerin boğazları doldurulur. Aynı işlem ilkbaharda 1 kez daha yapılır. Sonbahar ve ilkbahardaki sürgün temizliği sırasında bitkiler arası çapalanır yabani ot temizliği yapılır.

KURAK MEVSIMDE SU Ä°STER

Enginarda kaliteli, verimli ürün almak için başların büyüme devresinde ve kurak devrelerde sulama yapılmalıdır.

Şekil 5. Hasat döneminde enginar,tarlasının görünümü.

KIÅž HASADI

Enginarda hasat zamanı çeşit ve iklime bağlı olarak kış ve ilkbahardır. Hasat, başlar normal büyüklüklerine erişmeden yapılmalıdır. Hasat gecikirse brakteler açılır, çiçek tablası lifli bir yapı kazanarak yenme değerini kaybeder.

HASAD SAPLI YAPILIR

Başlar 10-15 cm uzunluğunda saplarıyla hasat edilmeli, başların ezilip çizilmemesine özen gösterilmelidir. Hasat edilen enginarlar karton, tahta veya diğer malzemelerden yapılmış sandık ve sepetlerde pazarlanmalıdır.

Ege ve Akdeniz bölgelerinde yerli çeşitlerimizden sakız çeşidi üretimi yaygındır ve hasat Ocak-Şubat aylarında yapılmaktadır. Marmara bölgesinde ise orta erkenci Bayrampaşa çeşidi üretilmektedir ve hasat Nisan-Mayıs aylarında gerçekleşmektedir.

Şekil 6. Hasat edilmiş enginar başları.