BİTKİ PARAZİTİ NEMATODLARA KARŞI KÜLTÜREL MÜCADELE
Uzm. Mehmet KILIÇ - Uzm. Aydın PEÇEN
A. Nematotlar
1. Kök-ur nematodları (Meloidogyne spp.)
Zararlı Olduğu Bitkiler ve Zarar Şekli
Konukçu bitkinin kökünde irili ufaklı urlar meydana getirirler. Domates ve hıyar bitkisi köklerinde büyük urlar oluşurken, biber bitkisinde oluşan urlar nispeten küçüktür. Patates yumrularında siğil şeklinde belirgin urlar oluşturmaktadır. Kök-ur nematodlarının ikincil zararı ise, kılcal köklerde açmış olduğu yaralardan giren toprak kökenli patojenlerin bitkide oluşturduğu hastalıklardır.
Kök-ur nematodlarının kökte neden olduğu urlar ve Kök-ur nematodlarının patates yumrularında neden olduğu urlar.
2. Buğday gal nematodu (Anguina tritici)
Zararlı Olduğu Bitkiler ve Zarar Şekli
Çimlenen buğday bitkisine geçen buğday gal nematodu larvaları, bitkiyi cüceleştirir, saplar kalınlaşır ve gevrekleşir, sak boğumlarından yeni çıkmakta olan yapraklara zarar vermek suretiyle yaprakları kıvırır ve testere dişi bir şekil vererek yaprağı deforme eder. Kıvrılan yaprağın yeni gelişen yaprağı sarması nedeniyle, gövdede bükülmeler olur. Nematodla bulaşık tanelere “galli tane” denir. Bunlar normal tanelere nazaran küçük, yuvarlak, deforme olmuş ve koyu kahverengindedir.
Buğday gal nematodunun yaprak, başak ve tanelerdeki zararı (sol), sağlam taneler (sağ).
3. Çeltik beyaz uç nematodu (Aphelenchoides besseyi)
Tanımı ve Yaşayışı
Nematod başlangıçta çeltik bitkilerinin yaprak kınlarının iç kısmına yerleşir. Nematodların sayılan sapa kalkma döneminde genç salkımlarda hızla artar. Tohumları enfekte eden nematod sayısı 1-64 arasında değişmektedir. Nematodların % 90’ı kavuzun iç yüzeyinde, geri kalanı ise tane üzerinde bulunur.
Zararlı Olduğu Bitkiler ve Zarar Şekli
Çeltikte, “beyaz uç” olarak bilinen hastalığa neden olur. Nematodun çeltik bitkisine verdiği zararın belirtileri, genç bitkilerde çok net olmamakla birlikte, literatüre göre kardeşlenme döneminde ortaya çıkmaktadır. Ülkemizde yapılan çalışmalarda ise, ilk belirtilere sapa kalkma döneminde rastlanmıştır.
Çeltik beyaz uç nematodunun en önemli konukçuları çeltik ve çilektir. Diğer konukçuları ise, Çin ramisi, çok sayıda süs bitkisi (Krizantem, Orkide, Kauçuk, Tutya çiçeği, Hatmi, Afrika menekşesi) ve Darı, Zenci darısı, İnce çim gibi yabancı otlardır.
Çeltik beyaz uç nematodunun çeltik bayrak yapraklarındaki ve çeltik yaprak uçlarındaki zararı.
4. Patates çürüklük nematodu (Ditylenchus destructor)
Tanımı ve Yaşayışı
Patates çürüklük nematodunun dişisi 0,7 mm erkeği 1 mm boyunda ve ipliksi formdadır. Nematodun bütün dönemle genellikle konukçusu içinde bazen de etrafındaki toprakta bulunabilir.
Zararlı Olduğu Bitkiler ve Zarar Şekli
Patates çürüklük nematodunun başta patates olmak üzere nohut, havuç, hayvan bezelyesi, yer fıstığı, domates, hıyar ve sarımsak konukçularıdır. Kabuk altında kuru, granüler dokudan oluşan bal peteği görünüşünde, çok sayıda nematodun bulunduğu açık kahverengi lezyonlar ve bütün yumruyu saran koyu kahverengi nekrotik lekeler meydana gelir. Dokular kurur, büzülür ve çatlar, kabuk, kâğıt veya deri gibi bir hal alır.
Patates çürüklük nematodunun yumrudaki zararı (sağ), sağlam yumru (sol).
Patates çürüklük nematodunun yumrudaki belirtisi.
5. Patates Kist Nematodları (Globodera rostochiensis, Globodera pallida)
Tanımı ve Yaşayışı
Patates kist nematodları bitki kökleri üzerinde dikkatli bakıldığında görülebilen, türe göre değişen sarı veya krem renginde yuvarlak kistlerle tanınırlar. Kistlerin ortalama boyu 0.7 mm eni ise 0.6 mm’dir.
Zararlı Olduğu Bitkiler ve Zarar Şekli
En önemli konukçusu patatestir. Ayrıca domates, patlıcan gibi diğer patlıcangiller familyasındaki bitkilerde de beslendiği saptanmıştır. Konukçu bitkilerin kökünde nematodların beslenmesi sonucu, kökün iletim demetlerinde oluşan dev hücreler, bitkinin su ve besin alım düzenini bozar. Köklerde çatallanma, şişkinlik, kütleşme olur.
Patates kist nematodunun tarladaki zarar şekli ve Patates kist nematodu dişilerinin köklerdeki görünümü (Anonim 2015, 7d.10)
6. Soğan-sak nematodu (Ditylenchus dipsaci)
Zararlı Olduğu Bitkiler ve Zarar Şekli
Bulaşık saklar, ekseri şişkin, bodur ve kıvrılmıştır. Yapraklarda merdivenvari şekil bozukluğu görülür. Soğan yaprakları şişmiş, eğrilmiş, bükülmüş bir görünüm arz eder. Birçok bitki ölür ve bulaşık soğanlar (yumrular) hasattan sonra çürürler.
Soğan-sak nematodu ile bulaşık soğanların enine kesitinde görülen kahverengi halkalar.
Soğan-sak nematodunun soğandaki zarar şekli.
7. Tahıl Kist Nematodu (Heterodera avenae)
Zararlı Olduğu Bitkiler ve Zarar Şekli
Tahıl kist nematodu bitkinin köklerinde oluşturduğu beyaz kistlerle tanınabilmektedir. Buğday, yulaf ve arpa, çavdara nazaran daha hassas konukçulardır. Dişilerin beslenmesi sonucu kök dokusunda oluşan dev hücreler, bitkinin kökleriyle su ve besin alımını kısıtlar. Bulaşık köklerde çatallanma, şişkinlik, kütleşme ve genellikle mayıs ayından itibaren de kökler üzerinde beyaz kistler görülür.
Tahıl kist nematodunun tarladaki ve bitkideki zarar şekli.
8. Muz Spiral Nematodu (Helicotylenchus multicinctus)
Zararlı Olduğu Bitkiler ve Zarar Şekli
Muz spiral nematodunun köklerde meydana getirdiği kahverengi lekeler
Nematodun zarar vermiş olduğu bitki kökünün korteks tabakasında gözle görülebilen kahverengi lekeler oluşur. Köklerde meydana gelen zarar muzlarda gelişmeyi önlemekte, boyları küçültmekte, gövdede yumuşama ve yapraklarda sararmalara neden olmaktadır. Bu zarar sonucunda muz salkımlarındaki parmaklar yeterince gelişemediğinden, beklenen ürün elde edilememektedir.
B. Nematodlara Karşı Kültürel Mücadele Yöntemleri
a. Bulaşık bitki artıklarının tarlada bırakılmaması: Hasat zamanı domates, patlıcan ve hıyar gibi nematoda duyarlı bitki köklerinin toprakta bırakılmayıp sökülerek bir yerde toplanıp yakılması veya güneşin ve rüzgarın etkisinde kurumalarının sağlanması nematod sayısının azalmasına yardımcı olan önlemlerdir.
b. Bitkisel üretimde nematodla bulaşık olmayan fide ve fidanların kullanılması gerekir. Bulaşmayı önlemek için üretim yapılacak alandan yöntemine uygun olarak alınacak toprak örneği ile bu alanda kullanılacak üretim materyallerinin ekim veya dikimden önce mutlaka nematolojik yönden analiz ettirilmesi gerekir.
c. Temiz tohum kullanılması: Özellikle tohumla taşınan nematodlar için, gerekli kültürel önlemlerin alındığı nematodla bulaşık olmayan tarlalarda sertifikalı tohumun kullanılması gerekmektedir. Temiz tohum ya nematodla bulaşık olmayan yerlerden getirilmeli veya bulaşık tohumlar nematoddan temizlenmelidir. Nematodlu tohumun temizlenmesi için birçok yöntem bulunmaktadır.
Buğday gal nematoduna karşı yetiştirici kendi imkanları ile tohumluğu kalburlama sistemiyle kısmen temizleyebilir. Bu kalburlama sistemi ile tohumluk ancak % 75’e kadar galli danelerden temizlenebilir. Delik açıklıkları 3.3 mm olan kalburlarda yalnız çift daneli galler kalmaktadır. Triyör ve selektörlerin sağlam ve galli daneleri ayırabilecek sıklıktaki eleklerinden (3 ve 4 no’lu eleklerde olduğu gibi) geçirilen tohumluk buğdayların içerisindeki galli daneler % 100’e yakın bir oranda temizlenmektedir.
Buğday gal nematoduna karşı tohumluğu temizlemede en uygun metot tuzlu su eriyiği kullanılarak nematodlu danelerin ayrılmasıdır. Bunun için geniş bir kap veya kazanda % 20’lik tuzlu su eriyiği hazırlanır, içerisine tohumluk buğdaylar atılır. Elle veya bir başka karıştırıcı kullanılarak karıştırılan tohumlardan nematodlu olanlar daha hafif olduklarından su yüzüne çıkarlar. Üste çıkan galli taneler ile çöp ve samanlar alınır ve imha edilir. Bu muamele azar azar ve fazla karıştırılmadan yapılırsa sonuç daha iyi olmaktadır. Dikkat edilecek husus, galli danelerin fazla su alıp dibe çökmemesi için zaman kaybetmemektir. Geniş kap veya kazanın dibinden alınan tohum, bir süzgü üzerinde temiz suyla iyice yıkandıktan sonra kurutulur ve tohumluk olarak kullanılır.
Buğday gal nematoduna karşı tohumluğu temizlemede sıcak su uygulaması, bulaşık daneler 4-6 saat suda bekletilerek larvaların aktif hale geçmesi sağlanır. Daha sonra 50 °C’de 30 dakika 52 °C›de 20 dakika 54 °C›de 10 dakika veya 56 °C›de 5 dakika suda bekletilerek nematodların ölmesi sağlanır.
ç. Nadas sisteminin uygulanması: Buğday gal nematodu yılda bir nesil vermektedir. Bir yıllık yapılacak tam nadasta bir yıl önceki ürünle galli danelerden toprağa geçen nematod larvaları tamamen ölmektedir. Yalnız nadas uygulamasında yine bir yıl önceden toprağa dökülen normal danelerin çimlenerek gelişmesini önlemek ve tarlada Graminae familyasından yabancıotların büyüyerek, nematoda tekrar konukçuluk etmemeleri için, ot mücadelesinin de yapılması gereklidir. Fakat bazı nematodların dayanıklı formları (Patates kist nematodları) boş tarlada 8 yıla kadar canlılıklarını muhafaza etmektedirler.
d. Ekim nöbetinin uygulanması: Kök-ur nematodlarına karşı 3-4 yıllık bir ekim nöbeti uygulanmalı ve ekim nöbetinde domates, patlıcan ve hıyar gibi nematoda duyarlı bitkiler yerine dayanıklı ve nematod zararından en az düzeyde etkilenen bitkiler tercih edilmelidir. Ancak kök-ur nematodlarının konukçusunun çok olması ve aynı alanda bir yıl içinde birden fazla ürün yetiştirilmesi ekim nöbetinin uygulanabilirliğini kısıtlamaktadır. Mümkünse tarla nadasa bırakılmalı ve nadasa bırakılan yıllarda nematodların konukçusu olan yabancı otlarla mücadele edilmelidir. Özellikle kök-ur nematodlarına konukçuluk yapan Köpek üzümü bulaşık sahalarda enfeksiyon kaynağı oluşturmaktadır ve bu yabancı otla mücadele edilmelidir.
Aynı kültür bitkisinin her yıl ekilmesi yerine nematodun konukçusu olmayan veya nematodun zararını tolere edebilen bitkilerin yetiştirilmesi ertesi yıl toprakta nematod zararının azaltılmasına katkıda bulunur. Kuşkonmaz, mısır, soğan, sarımsak, küçük taneli tahıllar, fiğ kök-ur nematodunun engellenmesinde iyi bir münavebe bitkisidirler.
Buğday gal nematoduna karşı nadas uygulanmayan tarlalarda ise, nematoda dayanıklı bitkiler nöbete sokulmalıdır, örneğin baklagillerden yonca, tırfıl, korunga nohut, fasulye, mercimek, şeker pancarı, patates, ayçiçeği, soğan. sarmısak, bostan çeşitleri, mısır ve yağlı bitkiler ile bir yıllık bitki nöbeti uygulanarak toprak temizlenebilir.
Patates kist nematodları için bulaşık alanlarda patates, domates ve patlıcan üretimi en az 8 yıl süre ile yapılmamalıdır. Münavebe suresince yabancı otlarla mücadele yapılmalıdır.
Hububat kist nematodlarına karşı ise konukçu bitkilerin mevcut olmaması durumunda. Hububat Kist nematodlarının tarladaki yoğunluğu azaldığından, ekim nöbeti uygulanabilir bir mücadele yöntemidir. Graminae dışındaki bitkilerle, örneğin yemlik ve yemeklik baklagillerle 2-3 yıllık bir ekim nöbeti populasyon yoğunluğunu düşürebilmektedir.
e. Geç ekim erken hasat nematod sayısını kısmen düşürmektedir.
f. Nematodlara dayanıklı çeşit veya tolerant aşılı fide/fidanların kullanılması:
Domates üretiminde kullanılan ve Kök-ur nematodlarına karşı dayanıklı olan domates çeşitleri, yabani domates olan Solanum peruvianum L’dan kültür domatesine aktarılmış dayanıklılık geni (Mi-geni)’ni taşımaktadır. Sera koşullarında yapılmış pek çok çalışmada, nematodlara karşı dayanıklılık geni olarak bilinen Mi-geni taşıyan aşılı Beaufort çeşidinin nematodlara karşı dayanıklı olmayan domates çeşitlerine göre yüksek oranda domates verimini arttırdığı ve düşük seviyede urlanmaya neden olduğu saptanmıştır. Mi-geni taşıyan domates çeşitlerinin Kök-ur nematodlarının mücadelesinde kullanılmasının, nematodların beslenmesini ve üremesini belirli oranlarda baskı altına alması, diğer mücadele yöntemlerine göre maliyetin nispeten düşük olması ve çevre dostu olmasından dolayı daha fazla tercih edildiği değişik araştırıcılar tarafından bildirilmektedir. Ülkemizde serada yapılan çalışmalarda, Beaufort anacı üzerine aşılı Gökçe çeşidine ait domates bitkisinin solarizasyon ve brokoli uygulanmış parsellerde yetiştirilmesinin kök-ur nematodlarını baskıladığı ve verimi arttırdığı görülmüştür.
g. Sulama suyunun nematodla bulaşık olmamasına dikkat edilmelidir. Nematodla bulaşık nehir ve kanal suları yerine mümkünse artezyen kuyu suları tercih edilmelidir.
ğ. Ekim veya dikime hazırlık amacıyla yapılan toprak işlemelerinin sıcak ve kurak mevsimde toprağın birkaç defa alt üst edilecek şekilde işlenmesi. Seralarda ise sıcak aylarda ve seranın boş olduğu zamanlarda 15 gün ara ile 30-40 cm derinlikte toprağın en az 2 kere alt üst edilerek işlenmesi nematod sayısını azaltmaktadır.
h. Bulaşık alanlarda kullanılan toprak işleme alet ve makineleri temizlenmeden kullanılmamalıdır. Sera girişlerinde sönmemiş kireç kullanılarak hijyene dikkat edilmelidir.
ı. Yumrular uygun depolanmalıdır. Özellikle yumrularda zarar oluşturan nematodlar için, yumruların serin ve kuru şartlarda depolanması ile yumru içinde nematodun üremesi ve diğer yumrulara yayılarak bulaşması önlenir.
i. Kök-ur nematodlarının mücadelesinde yapılan kültürel önlemlerin yanı sıra bazı organik materyallerin toprağa karıştırılarak uygulanması son yıllarda yaygınlaşan bir alternatif mücadele yöntemidir. Nematod zararını önlemekte bazı toprak katkıları oldukça faydalı olmaktadır ve bunların belirgin bir nematod baskılayıcı özellikleri bulunmaktadır. Her türlü yağlı tohum küspesi, talaş, şeker kamışı küspesi, melas, kemik ve boynuz unu, kompost ve yeşil gübreleme nematod kontrolünde öne çıkan organik maddelerdir. Kompost katılmasıyla topraktaki organik madde miktarı artacak ve toprak yapısı iyileşecektir. Böylelikle toprakta nematisit içeren enzimler salgılayan bakteri ve fungusların topraktaki populasyonu artacak ve nematodların verdiği zararlar elimine edilecektir.
Turpgiller familyasındaki bazı bitkilerin toprağa karıştırılması sonucu ortaya çıkan sülfür bileşikleri (allelokimyasal bileşikler)’nin nematodları etkilediği bildirilmektedir. Ülkemizde serada yapılan çalışmalarda, Brokoli gibi Brassica spp. bitkilerine ait kök, yaprak ve gövde kısımlarının parçalanarak toprağa karıştırılmasının, bitkilerin dikileceği parsellerde nematod popülasyonunu baskı altına aldığı belirlenmiştir. Bu etkinin, toprağa karıştırılan brokolinin toprakta bir dizi kimyasal reaksiyon sonucu ayrışmasıyla oluşan nematisidal etkili gazların (Methylisothiocyanate) biyofumigant özelliği ile meydana geldiği görülmüştür.
Kadife çiçeğinin salgıladığı nematisit etkili sıvılar nematodları öldürerek domatesi nematodlardan korumaktadır. Ancak tam bir nematod kontrolü için kadife çiçeği ve domates dönüşümlü olarak ekilmelidir. Bir yıl önce domates ekilen toprağa kadife çiçeği ekilerek ve bunların sadece 3 ay büyümesine izin verilerek (bu süre nematodların ölmesi için gerekli) daha sonra disk ile parçalanarak toprağa karıştırılması ile nematodlara karşı ciddi bir önlem alınmış olunmaktadır. Ekim sebze adaları şeklinde yapılıyorsa geçen yıl domates, patates, biber ve patlıcan ekili adalara tekrar domates ekmemek daha başarılı sonuçlar verecektir.
("TEORİDEN PRATİĞE KÜLTÜREL MÜCADELE" kitabından)
(ISBN: 978-605-9175-21-0)
Facebook'ta Yayınla>